Een nieuw thema
Zoals wellicht bekend bestaat de literatuurlijst (inmiddels) uit ruim 160 non-fictie titels. Samengesteld uit de collectie van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken. In juni 2012 omvatte de lijst 80 titels. Lezers van Stavast maken daar allemaal een eigen, andere keuze uit. Toch zijn zij in staat om tijdens de bijeenkomsten over die boeken te praten, omdat ze grofweg over drie thema's gaan. En elke auteur belicht zo'n onderwerp net even anders als een andere schrijver. Of ze spreken elkaar tegen. Nemen een ander standpunt in.
Tijdens de aftrapbijeenkomst op donderdag 13 september 2012 werden de titels grofweg in drie categorieën neergezet:
1. We staan op een keerpunt.
2. Hoe zitten we in elkaar?
3. De toekomst.
En daaromheen en doorheen wordt in enkele boeken de vraag opgeworpen hoe je gelukkig kunt zijn. Worden. En ingegaan op het belang van hoop en vertrouwen.
Een nieuw thema
Inmiddels is er sluipenderwijs een ander thema bijgekomen. Er zijn verschillende boeken uitgekomen die in wezen over hetzelfde onderwerp gaan. Alhoewel elke auteur het nét even anders neerzet, uitlegt, beargumenteert.
Drie Belgen
Het inzicht dat er een nieuw thema is komen bovendrijven heeft te maken met drie Belgische auteurs. Die allen op zeker moment met hun nieuwste boek te gast waren bij Wim Brands. In diens tv-programma Boeken op de zondagmorgen.
Psychiater Paul Verhaeghe was de eerste. In september 2012. Om zijn Identiteit te komen toelichten. In maart 2013 kwamen kort na elkaar twee andere Belgen langs: filosoof Thomas Decreus over Een paradijs waait uit de storm en psychiater Dirk de Wachter over zijn Borderline times
Quotes uit hun boeken
Tijdens de bijeenkomst van 4 april werden onderstaande fragmenten aan de Lezers van Stavast voorgelegd. Om te laten zien dat zij zich met hetzelfde bezighouden. Elkaar aanvullen. Met elkaar als het ware in debat zijn.
De postmoderne mens lijdt aan een vreemde dissociatie, een nieuw vorm van persoonlijkheids-verdubbeling. We klagen het systeem aan, staan er vijandig tegenover en voelen ons machteloos om het te veranderen. Anderzijds gedragen we ons op een manier die het systeem voortdurend bevestigt en uitbreidt. De wijze waarop we eten en drinken, ons kleden, verplaatsen, op vakantie gaan, zijn daar stuk voor stuk voorbeelden van - wij zíjn het systeem waarover we klagen.
Een proteststem uitbrengen voor ultralinks of ultrarechts zal niet volstaan om deze situatie te wijzigen. Het is niet de ander die moet veranderen; de pijnlijke waarheid is dat we het ook zelf zullen moeten doen. In plaats van alleen maar consument te zijn, moeten we weer burger worden.
Niet alleen in het stemhokje, maar ook, en zelfs vooral, in de manier waarop we ons leven leiden.
Dit boek gaat over de westerse mens in de grootstedelijke maatschappij. Als we niet oppassen, dan weet die mens morgen niet meer wie hij is. Problematisch is dat voor de identiteit, aangezien de ware identiteit juist ontstaat uit die twijfel, uit dat zoeken naar fundering en aarding, en niet uit de handeling om van jezelf een kloon te maken van het beeld van de moderne westerse mens zoals het via de media en de beeldcultuur op ons afkomt.
Als die twijfel wordt weggeveegd, als we wat er zo allemaal op ons afkomt niet meer in vraag stellen, als ons enige identificatiepunt de grootte van onze borsten is, de auto waar we mee rijden, de hoeveelheid citytrips die we op een jaar doen of het merk van onze horloge, dan is het maar te hopen dat we dat leven kunnen blijven volhouden.
Net zoals de victoriaanse seksuele moraal uitermate beklemmend was en aanleiding gaf tot tal van psychosociale stoornissen in de klassen waarin deze moraal dominant was, zo is ook de hedendaagse cultuur van permanente competitiviteit en flexibiliteit simpelweg beklemmend en ondraaglijk.
De hysterici en neuroten van de Victoriaanse tijd zijn de borderliners en burn-outs van nu.
Het is geen toeval dat we een toename zien van psychische aandoeningen in een cultuur die het sociale heeft gereduceerd tot het individuele en het individu tot zijn meetbare prestaties.
Het is evenmin toeval dat een dergelijke cultuur aanzet tot escapisme in de vorm van toenemend drugmisbruik, pornografie en zinloos geweld.
Deze uitspattingen zijn de schaduwzijde van een maatschappij die falen en verliezen uit haar symbolisch vocabularium heeft geschrapt en enkel nog oog heeft voor winnen, scoren en presteren.
Inderdaad, maar in maart kwamen meer boeken uit waarin op dezelfde kritische manier over ons huidig, overheersende neoliberale economische model wordt geschreven. Het boek waarin dit alles samenkomt is een boek dat eind 2012 in het Engels verscheen. En eind maart in Nederland uitkwam. Nét voor de Nexus-conferentie How much is enough? van 28 maart 2013 in Amsterdam. Daar was een van de auteurs de hoofdgast: econoom Robert Skidelsky. Die samen met zijn zoon (en filosoof) Edward het boek How much is enough? : the love of money, and the case for the good life schreef .
Uitgekomen als: Hoeveel is genoeg? : geld en het verlangen naar een goed leven.
Uit de inleiding: Dit boek wil een betoog zijn tegen onverzadigbaarheid, tegen het rupsje-nooit-genoegdenken, tegen de psychologische instelling die ertoe leidt dat wij, als individu én als samenleving, nooit eens zeggen 'genoeg is genoeg'.
We nemen stelling tegen economische onverzadigbaarheid, de drang naar steeds meer geld dus.
We houden ons vooral bezig met de rijke delen van de aarde omdat je toch redelijkerwijs mag veronderstellen dat die genoeg rijkdom hebben voor een fatsoenlijk collectief bestaan.
Voor de arme delen van de wereld, waar de grote meerderheid van de bevolking nog steeds in armoede leeft, is onverzadigbaarheid een probleem voor de toekomst. Maar in rijke én arme samenlevingen komt onverzadigbaarheid voor als rijken het veel breder kunnen laten hangen dan de gemiddelde burger.
Klik hier voor een item uit Nieuwsuur, waarin Robert Skidelsky aan het woord wordt gelaten (in een bootje op het water in Amsterdam; met bontmuts op, aan de vooravond van de Nexus-bijeenkomst).
Andere (eerder verschenen) boeken
Tomás Sedlácek. De economie van goed en kwaad : de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street (2012)
Michael Foley. Absurde overvloed : waarom het zo moeilijk is gelukkig te worden (2012
Guus Kuijer. Hoe word ik gelukkig? (2009)
Richard Layard. Waarom zijn we niet gelukkig? (2005)
Michael Sandel. Niet alles is te koop (2012)
Al Gore. Onze toekomst : zes krachten die onze wereld veranderen (2013)
Twee tv-uitzendingen
Tegenlicht behoeft op dit blog weinig uitleg. In maart (2013) waren er twee uitzendingen die ook met dit nieuwe thema te maken hebben. Allereerst de uitzending van 25 maart 2013 over belastingparadijzen. Een mooie 'aanvulling' op de documentaire Inside job (uit 2010), waarin mensen uit de financiële sector aan het woord werden gelaten over het ontstaan van de crisis in 2008. Ontluisterend voor velen. In die documentaire zaten enkele bankiers die zich voor de camera af vroegen waarom ze zo stom waren geweest voor die camera plaats te nemen. In de Tegenlicht-aflevering zaten aan het eind van het programma drie toplui van drie multinationals in het Britse parlement. Ze moesten daar zitten! Dat beeld is nu al een klassieker. Ze moeten met schaamte op hun kaken meewarig meelachen met de voorzitter van een onderzoekscommissie. Die hen om de oren slaat met hun evidente leugens.
Een week later (op 1 april 2013) stond de Amerikaan Peter Diamandis centraal. Die er heilig van overtuigd is dat wetenschap en technologie de komende dertig jaren (bijna) alle problemen - waar we nu als mensheid mee te kampen hebben - zullen oplossen. Denk aan: energie, schoon water, voedsel, gezondheid. Diamandis is een medestander van Ray Kurzweil, die eenzelfde visie op de toekomst heeft. Centraal in hun denken staat het begrip exponentiële groei (tegenover lineaire groei). Exponentiële groei leidt tot een situatie van overvloed. Lees in dit verband (zeker) ook De wil van Technologie van Kevin Kelly (2012).
Een morele vraag
Alle hierboven genoemde schrijvers zetten elk op hun manier kritische kanttekeningen bij ons huidig economisch model. Niet zozeer omdat 'de aarde' het niet aankan, 'de' grondstoffen opraken, 'het' klimaat verandert. Dat ook, maar nee, ze zijn vooral kritisch omdat ze zich afvragen of dat model moreel nog steeds verdedigbaar is. Volgens Paul Verhaeghe produceert ons model eenzaamheid, volgens De Wachter lijden we allen in meerdere of mindere mate aan borderline-stoornissen. Thomas Decreus vraagt zich af ons democratisch model optimaal kan functioneren als onze politici zich als managers opstellen.
Een citaat van Dirk de Wachter
In het programma van Wim Brands op zondag 23 maart 2013 zei hij letterlijk:
De samenleving lijkt een speedboot te zijn. Die steeds sneller vooruitgaat omdat de economische druk daar is. En wat men niet ziet is dat er steeds meer mensen uit de boot vallen. Letterlijk. Die dan door de psychiatrische reddingsboten worden opgevangen. En meer en meer mensen in de reddingsboten. En die psychiaters die roeien maar, met korte riempjes. En dan zegt men: Hoe komt het toch dat jullie deze mensen niet onmiddellijk terug in die speedboot krijgen. Maar onze riempjes zijn zo kort. En de speedboot gaat altijd sneller.
Wat zegt de overheid dan, die reddingsboten raken te vol, het is te veel in de reddingsboten. Wij zullen nu zwemvesten leveren en voedselpakketten. Want het wordt te duur, het wordt te veel. En men bedenkt zich niet dat de vele mensen in de reddingsboten ook te maken heeft met de snelheid van de speedboot.
Dus de efficiënte, meritocratische maatschappij creëert eigenlijk psychiatrie. Een veelheid aan psychiatrie. Waar men dan geen weg meer mee weet. Dan zegt men: Het is zoveel, zoveel miserie, zoveel psychiatrie. En dan wijst men naar de psychiater. Jullie kunnen dat niet oplossen. En ik wijs naar de wereld terug en ik zeg van laat ons toch eens kijken van waar het komt.
Het citroenpers-model maakt dat mensen niet meer kunnen volgen, dat ze teveel hebben, dat het niet meer gaat en dat de psychiaters dat niet onmiddelijk kunnen oplossen in een wereld die veel te snel gaat. 't is nogal evident. (circa 20:45-22:15 min.)
Twee weken later voerde Joris Luyendijk in zijn rubriek (jn NRC, donderdag 4 april 2013) over de mores in de high finance in Londen een man op die uit 'het' systeem was getreden. Niet gebonden was aan zwijgplicht en daardoor onder zijn eigen naam sprekend werd opgevoerd.
Will heeft Erinch Sahan meegenomen, een collega bij Oxfam die naar eigen zeggen 'ontsnapte' bij Procter & Gamble. Overschat de verschillen tussen banken en multinationals niet, zegt hij. Erinch 'deed' een tijd lang zeep. "Pompjes laten ontwerpen die te veel zeep afgeven zodat mensen er meer van gebruiken."Voilá: echte waarde(n)
De speedboot en het zeeppompje staan symbool voor het debat dat de komende jaren gevoerd zal worden. Moeten we in het rijke Westen niet af van onze verslaving aan groei. Gevoegd bij de trend dat wetenschap én technologie de komende jaren waarschijnlijk erg veel werk overbodig zullen maken. Dan zullen we als samenleving morele uitspraken moeten doen over wat we belangrijk, waardevol vinden. En komt de vraag naar echte waarde(n) op de agenda.
Op zaterdag 6 april 2013 stond in NRC Handelsblad een artikel over kleine scholen. Of ze kunnen blijven bestaan? Of toch gesloten moeten worden. Leefbaarheid. Rationeel, economisch en technocratisch pleit alles voor sluiting. Maar kijk je met andere (morele) ogen naar dit onderwerp dan zijn andere antwoorden denkbaar.
Maar als je iets uit een échte papieren krant uitknipt dan krijg je automatisch een achterkant mee. Waar ook iets op staat. Zo ook nu. Een ingezonden brief van ene Marcel Rijs uit Den Haag.
Illustratief voor dit lange artikel. En een perfecte illustratie van een lied-je van Lou Reed uit 1989 (!)
Wat moet een mens met zoveel miljoen euro?
Over Jan Bennink, de topman van Douwe Egberts die zijn "tweede miljardendeal" heeft gesloten het volgende: het is mij niet bekend hoeveel werknemers werden ontslagen bij Numico tussen 2002 en 2007, maar ik gok dat de score ook dankzij Bennink weer hoog was. Intussen verdiende hij 87 miljoen aan de overname van Numico door Danone in 2007. De overname van DE levert hem 'slechts' 7,2 miljoen op, plus bonus en vertrekregeling, maar dit keer heeft hij het in minder dan één jaar voor elkaar gekregen. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat er met enige bewondering wordt geschreven over Bennink, terwijl de conclusie eigenlijk moet zijn dat hier sprake is van obscene zelfverrijking. Goed, hij ging reizen en 'stortte' zich op liefdadigheid, maar de vraag moet natuurlijk zijn: wat moet een mens in godsnaam met 100 miljoen doen? Hoeveel geld heeft een persoon nodig om gelukkig te zijn? En is een beetje vergaderen met andere topmensen in Portugal, Turkije en Dubai nu werkelijk zoveel meer waard dan het werk dat loonslaven dag in dag uit verrichten?
We who have so much to you who have so little
to you who don't have anything at all
We who have so much more than any one man does need
and you who don't have anything at all, ah
Does anybody need another million dollar movie
does anybody need another million dollar star
Does anybody need to be told over and over
spitting in the wind comes back at you twice as hard
Strawman, going straight to the devil
strawman, going straight to hell
Strawman, going straight to the devil
Strawman
Does anyone really need a billion dollar rocket
does anyone need a 60,000 dollar car
Does anyone need another presidentor the sins of Swaggart parts 6, 7, 8 and 9, ah
Does anyone need yet another politician
caught with his pants down and money sticking in his hole
Does anyone need another racist preacher
spittin' in the wind can only do you harm, ooohhh
(cd: New York) (Youtube - live versie)
Toevallig kwam in maart ook de vertaling uit van het nieuwste boek van Kishore Mahbubani: Naar één wereld : een nieuwe mondiale werkelijkheid. Diplomaat en wetenschapper Mahbubani ziet een andere boot. Een containerschip. Dat stelt de wereld voor. Op die boot staan 193 containers. In tegenstelling tot vroeger. Toen voeren die landen los van elkaar op de zee. Nu zitten we allemaal op dezelfde boot en missen we een goede kapitein.
As a result, argues mr. Mahbubani, the world's countries no longer resemble "a flotilla of more than 100 seperate boats", rather, "they all live in 193 seperate cabins on the same boat". The problem, he writes, is that this boat lacks "a captain or crew".
Klik hier voor een artikel over dit boek: Floating hope
Een recensie
Op zaterdag 6 april stond in het katern Letter & Geest in Trouw een recensie van het boek van de Skidelsky's. Daaruit een lange quote
Laten we ons niet langer blindstaren op het eindeloos vergroten van middelen, bepleiten de Skidelsky's, maar ons richten op wat we ermee willen bereiken. Vanuit oude teksten uit de Griekse, Aziatische en christelijke tradities komen ze uit op 'het goede leven', de eudaimonia waar Aristoteles al over schreef, zonder hebzucht en woeker.
De auteurs vertalen dat in een goed te verdedigen rijtje van zeven 'basisgoederen' die je als doel in zichzelf kunt beschouwen: gezondheid, geborgenheid, respect, autonomie, harmonie met de natuur, vriendschap en vrije tijd. Nadat ze daar passende economische indicatoren bij hebben gezocht, over alcoholverslaving, inkomensverschillen, werkgelegenheid, echtscheiding et cetera, concluderen ze dat we er sinds de jaren zeventig niet op vooruit zijn gegaan. Misschien zelfs wel achteruit.
Het bijzondere van Hoeveel is genoeg? is dat de schrijvers ver uitstijgen boven het materialistische niveau van de meeste economieboeken. Ze zien scherp waar de fout zit. Maar ze trappen geen seconde in de val van utopisch denken. Uitgebreid leggen ze uit waarom ze niet kiezen voor het kamp van 'geen-groei-maar-geluk' of van 'geen-groei-maar-duurzaamheid', hoeveel sympathie ze er ook voor hebben. Want ook bij die clubs wordt het bereiken van een beperkt ideaal soms zo heilig dat ze het grotere doel, van het goede leven, alsnog uit het oog verliezen.
Vanochtend had NRC Next een artikel over grote bedrijven die massaal belasting ontduiken. Beter gezegd: bedrijven die álle legale manieren zoeken om weinig tot geen belasting te hoeven betalen.
Caroline de Gruyter noemt een bedrag van 1250 miljard euro. Per jaar. Een pagina verderop gaat het over acties die verzorgenden voeren om te voorkomen dat hun salaris nog meer wordt verlaagd en hun arbeidsomstandigheden nog meer verslechteren.
Wat de mensen willen - aanvulling 12 april
Op vrijdag 12 april kwam Marjoleine de Vos in haar (vaste) column in NRC Handelblad terug op het boek van de Skidelsky's en de Nexus-conferentie. Die column begon aldus:
We zaten in een auto met een uitgever en één van ons vroeg - dit speelt wel twintig jaar geleden - "Waarom moeten die boeken steeds duurder worden?" De uitgever antwoordde: "Jij wilt toch óók elk jaar een beetje meer verdienen?"
Ik zweer dat dit toen een totaal nieuwe gedachte voor mij was.
Iets verderop:
Economie is een wetenschap die uitgaat van een bepaald mensbeeld. Als de mens een wezen is dat oneindige verlangens heeft, zoals de econoom niet ten onrechte aanneemt, dan kun je de economie baseren op het steeds maar weer tijdelijk bevredigen van verlangens, die tegelijkertijd steeds aangewakkerd worden door reclame, nieuwe spullen, onderscheidingsdrift, statusverlangens enzovoorts.
"Dat is wat mensen willen", zeggen veel economen, politici en grote ebdrijven. "het is moralistisch om te zeggen: dat levert gene goed leven op."Dus dat zeggen zij niet. Zij laten de mensen vrij!
Maar...
Maar de Skidelskys zijn helemaal niet zo bang voor een beetje moralisme, of beter gezegd, voor een ethisch uitgangspunt. Ze durven best te zeggen dat een goed leven er ander suit ziet dan het leven van een consument.
Ze proberen niet een of andere heilstaat te ontwerpen, ze willen niet van alels en nog wat verbeiden of beperken. Ze hebben het over wat het leven aangenaam maakt, over de voorwaarden daarvor en over hoe we zo'n aangenaam leven kunnen bereiken.
Niet alleen een filosofische vraag
Dat is uiteraard niet alleen een filosofische vraag, dat is ook een praktische vraag. Een vraag waarop het antwoord niet6 alleen luidt dat we anders moeten durven denken, maar ook dat we de belasting anders zouden moeten inrichten dan we doen.
En ineens lijken die onnozele vragen in die auto lang geleden, helemaal niet zo onnozel meer. Het is fijn om genoeg te hebben.
Homepage Achtergrondartikelen
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen