donderdag 18 april 2019

Jeroen Linssen

Hebzucht : een filosofische geschiedenis van de inhaligheid
Uitgeverij Vantilt 2019, 340 pagina's - € 24,50

Website Radboud Universiteit: Jeroen Linssen (1960)

Korte beschrijving
Ingegeven door actuele vragen is dit boek een historisch-filosofisch onderzoek naar de intellectuele en met name filosofische opvattingen over hebzucht vanaf het midden van de elfde eeuw tot nu. Niet de geschiedenis van de graaiers en hun gegraai zelf staan centraal, de nadruk ligt op het filosofische denken over hebzucht. De auteur laat op overtuigende wijze zien dat dit denken over hebzucht zich in twee richtingen heeft ontwikkeld. Aan de ene kant wordt hebzucht op religieuze, morele en politieke gronden scherp veroordeeld en probeert men hebzucht in te dammen. Aan deze negatieve houding tegenover hebzucht komt rond de zeventiende eeuw een einde. Hebzucht wordt gezien als bron van welvaart en als motor achter de beschaving. Hoe die omslag tot stand is gekomen, is een van de hoofdthema's van dit boek. In het laatste deel laat de auteur (universitair hoofddocent sociale en politieke filosofie) zien hoe hebzucht is ingebouwd in het neoliberale systeem. Het boek is goed geschreven, staat vol van interessante details en is super actueel. Met eindnoten, een literatuurlijst en register.

Fragment uit 5. Normalisering en problematisering van de hebzucht
De neoliberale wending
Het is mij bekend dat spreken over een neoliberale wending, laat staan spreken over 'het neoliberalisme', omstreden is. Toch meen ik dat het legitiem is de term neoliberalisme te hanteren, na de oorlog ontstond er immers een breed gedragen programma dat zich duidelijk onderscheidde van het klassieke liberalisme en van het socaiaalliberalisme van de New Liberals uit de jaren dertig. In 1979 heeft Michel Foucault, dus nog voor de machtsovername door Thatcher en Reagan, een collegereeks gewijd aan de ontstaansgeschiedenis van het neoliberale programma. De publicatie van deze collegereeks stamt uit 2004.
Ik maak dankbaar gebruik van zijn analyse, omdat ik meen dat een groot deel van het neoliberale programma dat hij beschrijft daadwerkelijk is doorgevoerd in de loop van enkele decennia tot vandaag de dag toe.
  Foucault onderscheidt twee hoofdvormen: het Duitse en het Amerikaanse neoliberalisme. Hij wijst op grote verschillen tussen beide vormen van neoliberalisme, en hij laat tevens de overeenkomsten zien. Beide programma's hadden een gezamenlijke vijand, die luisterde naar de naam Keynes. Beide programma's hadden een afkeer van centrale planning, geleide economie of staatsinterventie gericht op herverdeling. Het Duitse neoliberalisme ontstond echter tegen een totaal andere achtergrond dan het Amerikaanse. In Duitsland speelde na de Tweede Wereldoorlog de legitimiteit van de staat een hoofdrol. De hoofdvraag luidde wat de rol van de staat zou moeten zijn, als men uitging van een vrijemarkteconomie. In Amerika was de liberale traditie vanouds sterk ingebed. Elke vorm van overheidsingrijpen werd als bedreigend, zeg maar als 'socialistisch' ervaren. De hoofdvraag cirkelde niet om de rol van de staat, maar om de kwestie hoe het marktmodel kon wordne uitgebreid. (pagina 258-259)

Youtube - Hebzucht. Een filosofische geschiedenis | Lezing door filosoof Jeroen Linssen (februari 2019)


Lees ook: Rijkdom : hoeveel ongelijkheid is nog verantwoord? (reeks Nieuw Licht) van Ingrid Robeyns (2019) en Moneyland : een zoektocht naar het verborgen geld van de superrijken en de multinationals van Oliver Bullough (ook uit 2019)

Terug naar Overzicht alle titels

woensdag 17 april 2019

Marc van Dijk

Wij zijn de politiek : het denken van Daan Roovers
Ambo Anthos 2019, 103 pagina's  - € 12,99

Lenen als E-book via bibliotheek.nl

Wikipedia: Daan Roovers (1970)

Korte beschrijving
Marc van Dijk in gesprek met Daan Roovers, de nieuwe Denker des Vaderlands voor de komende twee jaar. Het gesprek gaat over vrijheid van meningsuiting: wanneer is er sprake van een mening? Hoe democratisch is het om te stemmen? Welke samenleving staan we voor? Er is te veel polarisatie, waardoor je de middengroepen niet meer hoort. Waar ligt de verantwoordelijk bij computergestuurde programma's? Is kunstmatige intelligentie een bedreiging? Als voorbeeld noemt ze het vernielen door textielarbeiders van de Spinning Jenny (een spinmachine uit de tweede helft van de achttiende eeuw), dat de industriële revolutie niet heeft tegengehouden, als parallel met de vernielingen die de Gele Hesjes aanrichtten. Zij laat zien wat publiek denken is en hoe je een bijdrage kunt leveren aan de samenleving. Dat begint in het klein. Ze noemt daarbij herkenbare voorbeelden uit haar gezin. Een kind stelt deze vragen al. Van deze vrouw gaan we nog veel horen. Zij levert een bijdrage aan het publieke debat en zet de lijn door van haar voorganger, leermeester en vriend René Gudde.

Tekst op website uitgever
'Politiek is bij uitstek een zaak die je niet aan politici moet overlaten,’ zegt Denker des Vaderlands Daan Roovers. ‘Het wordt tijd om groot onderhoud te plegen aan het democratische systeem.’

Hoe kunnen we meer betekenis geven aan onze gedeelde publieke sfeer? We maken gretig gebruik van onze vrijheid van meningsuiting, maar mag je eigenlijk alles zeggen? En laten we ons niet veel te makkelijk uit elkaar spelen door populisten en trollen? De extreme stemmen eisen onze aandacht op, ten koste van de redelijke en de gematigde, terwijl die in de meerderheid zijn.

Daan Roovers pleit in Wij zijn de politiek voor een nieuw politiek bewustzijn en een beter begrip van vrijheid en verantwoordelijkheid. Want wij zijn heel wat meer dan ons brein: wij zijn de politiek.

‘Het is Daan Roovers’ persoonlijke missie om filosofie in de publieke ruimte te brengen. In deze spannende tijd voor de democratie helpt zij ons om samen na te denken over de betekenis van burgerschap.’ – Michael Sandel, auteur van Rechtvaardigheid en Niet alles is te koop.


Fragment uit IV. Worden wij bedreigd door kunstmatige intelligentie?
De populaire Israëlische historicus Yuval Harari, bekend van de Homo Deus-cyclus, waarin hij met veel bravoure de geschiedenis en de toekomst van de mens beschrijft, waarschuwt keer op keer voor het ontstaan van een onderklasse die niet meer vooruit dreigt te komen. Een groeiende groep mensen die werkloos raakt en zich overbodig gaat voelen. Ze kunnen zich uiten via alle mogelijke mediakanalen. Maar ze voelen zich machteloos - ongezien en onbegrepen.'

Zoals de textielarbeiders aan het begin van de negentiende eeuw de industriële revolutie niet konden stoppen door de machines stuk te slaan, zo kunnen wij nu de industrialisering van de geest niet tegenhouden. Ons leven wordt erdoor vergemakkelijkt en verrijkt, en tegelijkertijd weten we ons er geen raad mee en stellen we volgens de Denker des Vaderlands voortdurend de verkeerde vragen. 'De veranderingen maken ons bezorgd, omdat we nog steeds vaak denken in termen van een wedstrijd tussen mens en machine. Dat is ook niet zo gek. Schaaklegende Kasparov speelde in 1985 in Hamburg simultaan schaak tegen 32 computers. Hij won alle partijen. Twaalf jaar later speelde hij tegen één computer en verloor hij. Nu hebben we allemaal een telefoon op zak die beter kan schaken dan Kasparov en alle menselijke schakers van toekomst bij elkaar. Die vooruitgang gaat razendsnel.'

Vraag: Met andere woorden: de strijd om wie de slimste is moeten we loslaten?
'Ik denk dat we beter moeten nadenken over wat intelligente computerprogramma's kunnen wen wat wij kunnen. Wat dat betekent, dat verschil. Harari worstelt ook met die vraag, maar omdat hij de mens beschrijft in informatieverwerkende termen, als een bundel algoritmes, komt hij er niet goed uit. Mensen, giraffen en virussen: het zijn allemaal algoritmes, zegt hij. Het enige verschil met computers is dat wij biochemische algoritmes zijn. Dan blijf je dus met die vergelijking zitten en wat mij betreft informatieverwerking zijn computers een stuk beter en sneller dan wij. En nog belangrijker: het blijft op deze manier een wedstrijdje.' (pagina 75-77)

Marc Schuilenburg


Hysterie : een cultuurdiagnose
Boom 2019, 224 pagina's - € 22,50

Wikipedia: Marc Schuilenberg (1971)

Korte beschrijving
Door het verouderde begrip hysterie te gebruiken in de maatschappij-analyse laat de auteur (filosoof, criminoloog, auteur van onder meer het prijswinnende 'Orde in Veiligheid'*) zien dat, hoe beter het met ons gaat, hoe hysterischer we worden door een gevoeld tekort aan veiligheid, gezondheid, welvaart etc. De term mag in medische zin dan verouderd zijn, het onderliggend mechanisme, waarbij gevoelens van angst in hysterisch gedrag worden omgezet, is springlevend. Bij processen met een hysterische dynamiek zien we, net als bij hysterie, dat mensen het gevoel hebben dat zij de greep op hun leven kwijt zijn door het niet kunnen of willen bijhouden van veranderingen. De auteur gaat in op de visie door de eeuwen heen op het verschijnsel hysterie en focust daarbij op onze eisen aan veiligheid, beïnvloed door de visie van de filosoof Hobbes. Hysterie vertroebelt het oordelend vermogen en wordt aangemoedigd en verspreid door sociale netwerken. Het mooie van dit boek is, dat het ons opmerkzaam maakt op een sociaal verschijnsel dat bijzonder gevaarlijk kan zijn en dat het dat verschijnsel toelicht. Het maakt je wakker. Met eindnoten, lijsten van films en tv-series en een register.

Fragment uit 5. Van minority report naar reporting minorities
Verslaafd aan controle
Predictive policing is een gevolg van de controlesamenleving waarin we zijn beland. Aan het begin van de jaren negentig schreef Gilles Deleuze een kort - het artikel telt niet meer dan vijf bladzijden - maar invloedrijk stuk met de titel 'Post-scriptum sur les sociétés de contrôle'.  Zijn stelling hierin is dat we leven in een samenleving waarin alles draait om controle, een term die Deleuze leent van de Amerikaanse godfather van de Beat Generation, Willam S. Burroughs. In een interview met Penthouse uit 1972 redeneert Burroughs dat 'de middelen van controle nu veel efficiënter zijn. We hebben computers. (...) Dus de mogelijkheden om te controleren zijn veel krachtiger dan ze ooit zijn geweest.' De controlesamenleving is volgens Deleuze de opvolger van de door Michel Foucault beschreven disciplinaire samenleving, waarin orde werd gehandhaafd binnen de afbakeningen van gesloten instellingen, in de gevangenis, op school en in de fabriek. Deleuze constateert dat we nu een technologische revolutie zonder weerga beleven, en dat met de komst van nieuwe technologieën controle een permanent proces is geworden. Ze heeft zich losgemaakt van de beslotenheid van institutionele omgevingen en is verplaatst naar het dagelijks leven.
  De steeds grotere schaal waarop controle plaatsvindt, kan moeilijk worden overschat. Gedreven door al dan niet gefundeerde angst voor terroristische aanslagen, criminaliteit en overlast heeft een ongebreidelde controlebehoefte zich van ons meester gemaakt. Dit verlangen krijgt uiting in steeds meer camerabewaking, gezichtsherkenningssystemen, uitdijende politiebevoegdheden, zero tolerance, preventief fouilleren, gebiedsverboden, drones, sensoren, big data en poortjessystemen waarmee mensen de toegang kan worden ontzegd tot locaties als metro's en treinstations. En niet te vergeten een steeds groter aantal 'lichtblauwe' handhavers dat ons moet beschermen: buitengewone opsporingsambtenaren, buurtwachten en particuliere beveiligers. De gretigheid waarmee dit alles wordt ingezet, verraadt een trend die al lang aan de gang is, en waarbij we elke vorm van onheil willen voorkomen. De Britse criminologe Lucia Zedner spreekt van een 'pre-crime-werkwijze', waarin het niet langer gaat om het bestraffen van een inbreuk op de (straf)wet, maar op het voorkomen van potentieel risicovol gedrag. (pagina 109-110)


Terug naar Overzicht alle titels


maandag 15 april 2019

Ece Temelkuran

Verloren land : de zeven stappen van democratie naar dictatuur
Ambo Anthos 2019, 224 pagina's  - € 21,99

Lenen als E-book via bibliotheek.nl

Oorspronkelijke titel: How to lose a country (2019)

Wikipedia: Ece Temelkuran (1973)

Korte beschrijving
Een urgente en krachtige verdediging van de democratie, waarin de auteur haar persoonlijke, Turkse, geschiedenis op soepele wijze verweeft met het grotere politieke en historische verhaal. Zij ontleedt de wereldwijde opkomst van het populisme en legt de patronen bloot die de wortels van onze democratie aantasten. Ze toont hiermee de ontelbare complexe manieren waarop de westerse landen onbewust bezig zijn hun eigen democratisch bestel te ondergraven. Het boek bevat zeven stappen die elk een verder afglijden van de democratie naar een dictatuur beschrijven. De terugkerende politieke onlusten in Turkije zijn volgens Temelkuran onderdeel van een wereldwijd fenomeen en moeten daarom gezien worden als een waarschuwing voor die landen die het patroon nog kunnen doorbreken, voordat zij, net als Turkije en Hongarije, politiek verlamd zullen zijn. De auteur is een gerenommeerd columniste en politiek commentator.

Korte tekst op website uitgever
Zeven voortekenen van opkomend populisme Verloren land van Ece Temelkuran, een van de invloedrijkste politiek commentatoren van Turkije, is een hartstochtelijke en urgente verdediging van onze democratie. In dit persoonlijke en politieke betoog ontleedt Temalkuran de wereldwijde opkomst van het populisme. Ze toont in Verloren land aan dat de westerse landen al slaapwandelend bezig zijn hun eigen democratisch bestel te verlaten. De politieke situatie onder Erdogan in haar moederland Turkije is volgens Temelkuran onderdeel van een wereldwijd fenomeen en moet daarom gezien worden als een waarschuwing voor landen, die na Turkije en Hongarije politiek verlamd kunnen raken. Ook Nederland, waar onder invloed van Wilders en Baudet partijen als de VVD eveneens steeds populistischer worden, loopt volgens haar gevaar.

Fragment uit Inleiding. Wat kan ík voor júllie doen?
Hoe en waarom de Turkse democratie op 15 juli 2016 uiteindelijk om zeep werd geholpen door een meedogenloze populist en zijn groeiende groep aanhangers, is een lang en ingewikkeld verhaal.
De bedoeling van dit boek is niet te vertellen hoe wij onze democratie hebben verloren, maar om te proberen lessen te trekken uit het proces, ten gunste van de rest van de wereld. Natuurlijk heeft elk land te maken met zijn eigen specifieke omstandigheden, en gelooft men in sommige landen dat de eigen volwassen democratie en sterke instituties beschermend zullen werken tegen dergelijke ‘verwikkelingen’.
  Maar de opvallende overeenkomsten tussen wat Turkije heeft doorgemaakt en wat de westerse wereld korte tijd later begon te ondervinden zijn te talrijk om van tafel te vegen. Er is een patroon te ontwaren in de politieke waanzin die we ‘opkomend populisme’ noemen en die we allemaal in zekere mate ervaren. En hoewel velen van hen er de vinger nog niet op kunnen leggen, voelen steeds meer mensen in het Westen dat misschien ook zij uiteindelijk zo’n donkere dageraad zullen meemaken.
  ‘Turken die vannacht meekijken zullen zich rot lachen,’ luidde een Amerikaanse tweet in de nacht van Donald Trumps verkiezingsoverwinning, nog geen vijf maanden na de mislukte couppoging. Dat deden we niet. Nou ja, misschien dat er sprake was van hier en daar een zelfgenoegzaam lachje. Maar daarachter lag onbehagen over het moeten bekijken van weer dezelfde geestdodende film – en deze keer op het reusachtige scherm van de Amerikaanse politiek. We hadden dezelfde gepijnigde uitdrukking op ons gezicht na het Britse brexitreferendum, bij de verkiezingen in Nederland en Duitsland, en telkens wanneer er ergens in Europa weer een rechts-populistische leider opdook, met de sardonische, aanmatigende grijns die kenmerkend is voor de beweging.
  In de nacht van de presidentsverkiezingen in de vs, op de dag van de uitslag van het brexitreferendum, of steeds wanneer een of andere lokale populist een verrassend grote menigte wist op te zwepen met een toespraak die totaal onzinnig klonk, vroegen veel mensen zich in hun eigen taal af: ‘Is dit mijn land? Zijn dit mijn landgenoten?’ Mensen in Turkije, die zichzelf al bijna twee decennia deze vragen hadden gesteld, en getuige waren geweest van de geleidelijke politieke en morele ondergang van hun land, vielen terug in een andere gevaarlijke gedachte: ‘Zijn mensen van nature slecht?’ Die vraag staat voor de uiteindelijke verslagenheid van de menselijke geest, en het vergt vreselijk veel tijd en moeite om te begrijpen dat het feitelijk de verkeerde vraag is. Het doel van dit boek is lezers ervan te overtuigen zichzelf die tijd en marteling te besparen door de horrorfilm waarin ze recentelijk zijn beland snel vooruit te spoelen en ze te laten zien hoe ze de terugkerende patronen van het populisme kunnen herkennen, zodat zij er misschien beter op voorbereid kunnen zijn dan wij in Turkije waren.
  Het maakt niet uit of Trump of Erdoğan morgen ten val wordt gebracht, het had niet uitgemaakt als Nigel Farage nooit leidend was geworden in de publieke opinie. De miljoenen mensen die zich door hun boodschap hebben laten meeslepen zijn er nog, en ze zullen blijven klaarstaan om zich te laten leiden door een vergelijkbare figuur. En ook als je vastbesloten bent om je verre te houden van de politiek, zullen de volgelingen je weten te vinden, zelfs in je eigen persoonlijke domein, gewapend met hun eigen normen en waarden, en zullen ze bereid zijn om iedereen op te sporen die niet op hen lijkt; dit hebben we in Turkije op een zeer destructieve manier ervaren. Het is beter om in te zien – en liever vroeg dan laat – dat het hier niet alleen gaat om iets wat samenlevingen krijgen opgedrongen door hun vaak absurde leiders, of beperkt blijft tot geheime digitale operaties van het Kremlin; het komt ook voort uit de basis, het zit in de gewone mensen. De plaag van onze tijd zal niet beperkt blijven tot de politieke wandelgangen in Washington of Westminster. De schrikwekkende ethiek die is doorgedrongen tot de hoogste regionen van de politiek zal neerwaarts doorsijpelen en zich uitbreiden, naar je stad of dorp komen en zelfs je afgeschermde gemeenschap binnendringen. Er is een nieuwe tijdgeest aan het ontstaan. Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit. Want hoewel het verschijnsel in elk land in een andere gedaante optreedt, is het tijd om te onderkennen dat hetgeen er gebeurt invloed heeft op ons allemaal.(pagina 14-16)

Citaat  uit een interview
Vraag: Wat kan Nederland volgens u van de Turkse ervaringen leren?
ET: 'Niet aarzelen! Voor zover ik kan observeren voel ik hier nog veel aarzeling: rechts-populisme serieus nemen of niet? Is het gevaarlijk, of waait het weer over? Gaan we met rechts-populsiten in debat of kunnen we beter wachten tot ze zijn bedaard? In Turkije heeft die aarzeling tien jaar geduurd. Maar jullie hoeven die tijd en energie niet te verliezen om te begrijpen wat er in je land aan de hand is. We moeten echt voorzichtig zijn met het narratief van de rechts-populistische spin doctors. In Groot-Brittannië hebben ze in de media de kans gekregen hun fantasie en ideeën te spuien over hoe Groot-Brittannië is en hoe de Europese Unie klein te krijgen."
Vraag: Niet meegaan met het spel van de rechts-populistische spindoctors adviseert u. Nog meer tips?
ET: "Probeer vooral voorbij de tweedeling te denken die ons wordt opgelegd. Ik denk dat het rechts-populisme overwonnen kan worden door een wereldwijde beweging, gebaseerd op liefde en waardigheid, en niet op gekrenkte trots." (Artikel: Populisten zijn overal hetzelfde, 13 april 2019)



Artikel: Verloren land: Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit.  (april 2019), 
201984 - "een apocalyptische codex van onze ergste angsten"
(juni 2019) en
Hoe komt het toch dat de consument in ons alles ruïneert, verwoest, platbrandt, sloopt en te gronde richt wat de burger en de onderzoeker in ons dierbaar is? (augustus 2019)

Terug naar Overzicht alle titels

dinsdag 9 april 2019

David Wallace-Wells

De onbewoonbare aarde
De Bezige bij 2019, 363 pagina's - € 22,99

Oorspronkelijke titel: The Uninhabitable Earth : Life After Warming (2019)

Wikipedia: David Wallace-Wells (1982)

Korte beschrijving
Een boek dat een noodoproep doet om zorgvuldiger om te gaan met onze planeet. Het is een compilatie van de meest recente wetenschappelijke inzichten. Het legt uit welke kettingreacties plaatsvinden en de gevolgen ervan. Dat de klimaatverandering veel sneller gaat dan we ons realiseren. Vervolgens beschrijft het uitvoerig twaalf facetten van de chaos in de wereld zoals die nu plaatsvinden. In het deel klimaatcaleidoscoop wordt een vermenging van zaken behandeld die het wereldbeeld vertroebelen: verhalen over het einde van de wereld, het crisiskapitalisme, het geloof in technologie, consumptie, vooruitgang en wereldethiek. Als suggestie voor een oplossingsrichting overdenkt de schrijver het antropische principe; bewustwording dat het ernstig is en dat veel maatregelen op verschillende fronten nodig zijn. De auteur is historicus en schrijver en adjunct-hoofdredacteur van New York Magazine. Iedereen die betrokken is bij het klimaat en de maatschappelijke toekomst zal graag dit boek lezen. Met noten en register.


Korte beschrijving op website uitgever
Als jouw zorgen over de opwarming van de aarde zich beperken tot angst voor de stijgende zeespiegel, dan zie je slechts het topje van de ijsberg. Het is veel, veel erger dan je denkt. Klimaatverandering wordt vaak beschouwd als een langzaam proces, maar de onheilspellende effecten ervan zien we nu al: hete zomers, grote droogte, allesverwoestende overstromingen en orkanen. Natuurrampen die zich vroeger maar één keer in een mensenleven voltrokken, overvallen de mensheid tegenwoordig jaarlijks.

In De onbewoonbare aarde brengt David Wallace-Wells de laatste wetenschappelijke inzichten samen tot een schokkende aanklacht: we slagen er maar niet in om een betere toekomst voor ons te zien, laat staan dat we naar zo’n idee handelen. Wallace-Wells luidt de alarmklok en vertelt ons alles wat we niet willen maar wel moeten weten over klimaatverandering. Als we onze aanpak van dit probleem en onze manier van leven niet snel veranderen, zullen delen van de aarde door desastreuze ontwikkelingen in de nabije toekomst onbewoonbaar worden.

Fragment uit 1. Kettingreacties
Het is erger dan je denkt, veel erger.  Dat klimaatverandering langzaam gaat, is een fabeltje – misschien wel net zo schadelijk als de bewering dat het klimaat helemaal niet verandert – dat tot ons komt in een bloemlezing met diverse andere geruststellende misvattingen: dat de opwarming van de aarde in het noordpoolgebied plaatsvindt, als een ver-van-mijn-bed-show; dat het uitsluitend een kwestie is van zeespiegels en kustlijnen,en niet een alomvattende crisis waarbij geen enkele locatie gespaard  blijft  en die niemand onberoerd laat; dat die crisis de natuur aangaat en niet de mensenwereld; dat dat twee  te onderscheiden zaken zijn en dat we tegenwoordig op de een of andere manier buiten de natuur leven of er voorbij, of toch in elk geval eraan kunnen ontsnappen en er niet door overweldigd  worden; dat rijkdom bescherming kan bieden tegen de verwoestingen van het broeikaseffect; dat fossiele brandstoffen nodig zijn voor voortzetting van de economische  groei; dat groei, en de  technologie  die daaruit voortkomt,  ons in staat zullen stellen om een uitweg te construeren uit het onheil dat het milieu bedreigt; dat er ergens in de lange geschiedenis van de mensheid een parallel te vinden is qua omvang of reikwijdte van deze bedreiging die ons het vertrouwen kan geven dat we haar het hoofd kunnen bieden.

Dat is allemaal niet waar.  Maar laten we beginnen bij de snelheid waarmee veranderingen  zich  voltrekken.  De aarde heeft vijf eerdere momenten van massaal uitsterven gekend, waarbij er steeds zo veel soorten verdwenen dat de evolutie als het ware werd gereset. Met tussenpozen zwol de fylogenetische stamboom van de planeet eerst op en klapte vervolgens in elkaar, als een long: 450  miljoen  jaar  geleden  stierf  86  procent van alle soorten uit; 70 miljoen jaar later 75 procent; circa 125miljoen jaar daarna 96 procent; 50 miljoen jaar daarna 80 procent;  135 miljoen jaar daar weer  na opnieuw 75 procent. De meesten van ons hebben waarschijnlijk op school geleerd dat deze  massa-extincties het gevolg waren van asteroïdeninslagen. In werkelijkheid gold dat alleen voor het uitsterven van de dinosauriërs.  De vier andere keren draaide het om een klimaatverandering die  was  veroorzaakt  door  broeikasgassen. Het beruchtste geval heeft zich 250 miljoen jaar geleden voorgedaan. Het begon toen de aarde vijf graden warmer werd onder invloed van co2 en raakte in  een  versnelling  toen  die opwarming ervoor zorgde dat er methaan, een ander broeikasgas, vrijkwam. Uiteindelijk was dat de nekslag voor het overgrote deel van het leven op aarde. Tegenwoordig vergroten we het co2-aandeel in de atmosfeer nog veel sneller, volgens de meeste  schattingen minstens tienmaal zo snel als toen. De toename verloopt honderdmaal zo snel als op enig ander moment in de geschiedenis van de mensheid vóór de industrialisatie. Het aandeel co2in de atmosfeer ligt nu al een derde hoger  dan  de  hoogste  piek  in  de  afgelopen  800.000  jaar – misschien zelfs wel in de afgelopen vijftien miljoen jaar. Toen waren er nog geen mensen. De zeespiegel lag ruim dertig meter hoger dan nu. (pagina 11-12)



Artikel: Het is erger dan je denkt, veel erger (mei 2019) en 201984 - "een apocalyptische codex van onze ergste angsten" (juni 2019) en Hoe komt het toch dat de consument in ons alles ruïneert, verwoest, platbrandt, sloopt en te gronde richt wat de burger en de onderzoeker in ons dierbaar is? (augustus 2019)

Terug naar Overzicht alle titels


Maarten Boudry

Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat
Polis 2019, 288 pagina's - € 22,50

Wikipedia: Maarten Boudry (1984)

Korte beschrijving
De auteur is wetenschapsfilosoof en wil de lezer wegwijs maken in de wereld van het vooruitgangsdenken. Aan de hand van analyses van vroegere economen, filosofen en overige wetenschappers, bestudering van maatschappelijke ontwikkelingen en de uiteenzetting van de filosofische insteek van de auteur zelf, krijgt de lezer een goed beeld van de stand van de wereld vanuit zowel een pessimistische als een optimistische blik. De doemdenkers willen ons doen geloven dat de wereld langzamerhand vervalt in ecologische en maatschappelijke wanorde. De auteur toont echter een heel ander beeld door stil te staan bij het hoe en waarom van het negatief denken en hoe dit te doorbreken door te kijken naar wat de mens bereikt heeft; een welvarende en stabiele toekomst is binnen handbereik. Ondanks de wetenschappelijke insteek is de schrijfstijl laagdrempelig en geeft stof tot nadenken. Met bronverwijzingen in eindnoten.

Korte beschrijving op website uitgever
Nog nooit leefden we zo lang, zo welvarend en zo vreedzaam als vandaag. Kan dit mooie liedje blijven duren? Doemdenkers verkondigen dat we op de rand van de afgrond staan, cultuurpessimisten dat onze moderne samenleving aan een diepe malaise lijdt.
In Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat breekt Maarten Boudry een lans voor het vooruitgangsdenken. Hij bestrijdt het wijdverbreide pessimisme en zoekt naar verklaringen voor de doembeelden over klimaat en islamisering, over groeiend racisme en ongelijkheid en over de diepe wanhoop van de westerse mens. Boudry pleit voor de beproefde waarden van wetenschap en verlichting. Doemdenken leidt niet tot daadkracht maar tot fatalisme, terwijl vooruitgangsdenken niet wervend is. De wereld stond er nog nooit zo goed voor als vandaag, en we kunnen haar nog veel beter maken.

Fragment uit hoofdstuk 7. Waarom onze planeet niet naar de knoppen gaat
Niemand kan op voorhand voorspellen uit welke hoek de technische doorbraken zullen komen. Niemand kan ook garanderen dat ze er überhaupt komen. Maken we binnenkort een revolutie mee in accuopslag, die zonne- en windenergie veel aantrekkelijker maakt? Bouwen we binnenkort enorme koolstofboererijen die het CO2-gehalte in onze atmosfeer weer naar beneden halen? Of komt alle stroom uit onze stopcontacten binnen afzienbare tijd van thoriumcentrales of kernfusie? Is het vandaag vooral zaak om ons aan te passen aan de op til zijnde klimaatopwarming door bijvoorbeeld massaal dijken te bouwen, of hebben we nog voldoende tijd om de opwarming te vermijden en te temperen? Of is een gulden middenweg het beste? Niemand kan het met zekerheid zeggen, want tussen droom en daad staan natuurwetten in de weg, en praktische bezwaren. Wat we wel zeker weten is dat het probleem van klimaatopwarming te omvangrijk en te urgent is om ons de luxe van irrationele taboes en heilige huisjes te veroorloven. Laten we investeren in onderzoek en innovatie op alle vlakken, zowel voor de vermijding van klimaatopwarming als de aanpassing aan de gevolgen ervan. Laten we zo snel mogelijk uitvinden wat werkt en niet werkt, en welke oplossingen het meest kostenefficiënt zijn. (pagina 271-272)

Artikel waarin diverse andere boeken worden genoemd waarin min of meer hetzelfde wordt betoogd ('de' wereld staat er veel beter voor als we geneigd zijn te denken): Possibilist Hans Rosling : we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben (mei 2018) en We hebben de verbeelde catastrofe nodig om ons tot nieuwe verhalen en nieuwe daden aan te zetten. (juli 2019)

Boek: in 2019 verschijnt een nieuw boek van Rutger Bregman (De meeste mensen deugen). Ik vermoed dat dit boek deels aansluit bij het betoog van Maarten Boudry, maar er voor een ander deel tegenin zal gaan. Artikel: Rutger Bregman's Next idea: de meeste mensen deugen (februari 2019)

Lees ook: De ongelovige Thomas heeft een punt : een handleiding voor kritisch denken (dat hij in 2011 samen schreef met Johan Braeckman).

Terug naar Overzicht alle titels



vrijdag 5 april 2019

Tim Fransen

Het leven als tragikomedie : over humor, kwetsbaarheid en solidariteit
Maand van De Filosofie 2019, 155 pagina's -  € 4,95

Wikipedia: Tim Fransen (1988) en zijn website

Korte beschrijving
Tim Fransen is filosoof en bekroond cabaretier. 'Het leven als tragikomedie' is een zeer leesbaar essay, dat verscheen als 'Essay voor de Maand van de Filosofie' in 2019. In het eerste deel laat hij de tragiek van het menselijk tekort zien door vijf dimensies te bespreken (lichamelijk, psychisch, epistemisch, moreel en existentieel). In het middenstuk ('intermezzo') beschrijft hij beknopt hoe de mens zich in verleden en heden tot zijn kwetsbare bestaan verhouden heeft. In het tweede deel voert Fransen vervolgens een pleidooi voor een grotere rol voor humor, niet als vlucht voor de tragiek, maar juist als mogelijkheid om afstand te nemen en zo te leren omgaan met de tragische kanten van het leven. Humor schept ook solidariteit tussen mensen onderling. De opgave voor de hedendaagse mens is om het leven te leren zien als tragikomedie. Fransen weet een lichte toon en humoristische observaties te mengen met een opvallend diepgravend en gelaagd betoog dat feitelijk draait om zingeving na de dood van God. De totale balans is erg knap; het boek is een aanrader.

Tekst op website uitgever
In 2019 staat het thema ‘Ik stuntel, dus ik ben’ centraal. Tim Fransen neemt hierin het voortouw als schrijver van het essay van de Maand van de Filosofie met zijn essay Het leven als tragikomedie.

Het menselijk dier wordt bepaald door een aantal tragische beperkingen. Hij is sterfelijk, kwetsbaar, gemankeerd; hij leeft in een wereld waarin verschillende waarden met elkaar botsen; en hij heeft het eigenaardige vermogen om vragen te stellen waar hij geen antwoord op krijgt.

In Het leven als tragikomedie betoogt Tim Fransen dat het komische niet een tegenpool is van het tragische, maar dat humor juist een alternatief perspectief biedt op ons onvermijdelijke falen. Een perspectief dat ons in staat stelt om het tragische onder ogen te komen, in plaats van een uitvlucht te zoeken in de vaak destructieve ontkenning ervan. En bovendien een perspectief dat een voedingsbodem kan vormen voor een gevoel van solidariteit met onze medestuntelaars.

Fragment uit Het tragische bestaan als beste van alle mogelijke werelden
Het immuunsysteem van de psyche
De levenshouding waarvoor ik in dit essay een pleidooi wil houden, is er een waarbij we het tragische in al haar oncontroleerbaarheid onder ogen zien. De redenen hiervoor zal ik nog uitgebreid uit de doeken doen, maar voor de goede orde: ik denk niet lichtzinnig over de mogelijke consequenties. Het is namelijk niet voor niks dat we ons vasthouden aan dit soort troostende illusies; er bestaat een reële mogelijkheid dat we slechter af zijn zonder.
  De Eerste Wereldoorlog toont een schrijnend beeld van wat er op het spel staat. De Britse psychiater Henry Head behandelde tijdens en na de oorlog onder anderen piloten.Geavanceerde bommenwerpers bestonden destijds nog niet, dus waren er voor een luchtbombardement twee opties. De eerste optie bestond uit simpele vliegtuigjes waar iemand uit een groentekistje een bom pakte en die boven de frontlinie op de vijand wierp. De andere optie bestond uit luchtballonnen aan een koord, als een soort vliegers. Als de wind goed stond, lieten ze die 's nachts vieren boven de vijandelijke linie, en gooide de bemanning vanuit de rieten mand een paar bommen naar beneden.
  De vliegtuigjes waren kwetsbaar en werden bij bosjes uit de lucht geschoten. De ballonnen waren in zekere zin nog vele malen kwetsbaarder, omdat ze veel trager waren en de bemanningsleden niet konden sturen. Desondanks waren de overlevingskansen veel groter, omdat de luchtballonnen 's nacht vlogen en geluidloos waren.
  Onder de overlevenden van de twee soorten piloten was er interessant genoeg een groot verschil in het aantal mensen met shellshock, wat we nu posttraumatische stressstoornis noemen. De meeste piloten van de vliegtuigjes liepen binnen de kortste keren weer vrolijk rond, maar veel van de ballonvaarders waren zo gek als een deur.
  Wat was het verschil? Het verschil was dat de piloten een stuurknuppel hadden waarmee ze het vliegtuig konden besturen. Ze hadden een gevoel van controle. De ballonvaarders voelden daarentegen totale machteloosheid. Als ze zouden worden beschoten was er niks wat ze konden doen.
  Met andere woorden: wat er op het spel staat is dus niks minder dan onze geestelijke gezondheid. De genoemde positieve illusies hebben een belangrijke functie. De illusie van controle, het onderschatten van noodlottige gebeurtenissen, en de eerder genoemde overschatting van onze positieve eigenschappen - ze lijken te dienen als een soort immuunsysteem van de psyche. Ze houden onze eigenwaarde op peil en geven ons een gevoel van veiligheid en vertrouwen. Hoewel het moeilijk te bepalen is wat oorzaak en wat gevolg is, blijkt inderdaad dat bij mensen met een depressie deze positieve illusies het laten afweten. We moeten dus de woorden van Sigmund Freud serieus nemen: misschien is het leven wel te moeilijk om onverdoofd tot ons te nemen. (pagina 78-79)

Terug naar Overzicht alle titels 

dinsdag 2 april 2019

Bas Heijne 6

Mens/Onmens : essay
Prometheus 2020, 128 pagina's € 19,99

Bas Heijne kondigde op 1 april via een Tweet dit nieuwe boek aan. 

Korte beschrijving
In dit essay heeft Bas Heijne zijn bijdragen aan NRC Handelsblad en lezingen 'als grondstof gebruikt voor een doorlopend betoog'. Voor sommige lezers bevat dit boekje dus weinig nieuwe inzichten. Aanstichters van zijn verontruste bedenkingen bij de actualiteit zijn het populisme in steeds meer landen, de aanvallen op het liberalisme, de toenemende onverdraagzaamheid, de identiteitspolitiek van groepen, de kritiek op de elites. De auteur woont al weer enige tijd in Parijs, maar zijn intellectuele bronnen blijven vooralsnog voornamelijk van Britse en Amerikaanse komaf. Daarbij lijkt hij voorbij te gaan aan het feit dat in Frankrijk en ook in andere landen een aantal sociale kwesties speelt, zoals massawerkloosheid, verpaupering en implosie van de middenklasse, wat de belangrijkste voedingsbodem vormt voor een veranderde kijk op de politiek, het liberalisme, de mainstream media, de globalisering en de voortgaande modernisering, kortom een nieuwe tegencultuur. Heijne legt de nadruk op hoe mensen denken, het psychologische, en niet op hun concrete ervaringen in het dagelijks leven. Een essay, kortom, dat binnen beperkte kaders blijft, zonder aandacht voor sociale kwesties en de illiberale stromingen onder juist de zo bekritiseerde liberale elites.

Al in 2015 werd dit boek aangekondigd. Er was zelfs een aanbiedingstekst
Nog niet zo lang geleden leek de toekomst van de mensheid een rechte lijn. De volledige ?onttovering van de wereld?, zoals Max Weber het uitdrukte, leek een onomkeerbaar proces. De mens zou, met behulp van wetenschap en technologie, steeds meer in staat zijn de wereld te beheersen. Ook de mens zelf zou steeds beter in staat zijn het lot in eigen hand te nemen en zijn eigen schepper kunnen worden. In Mens of onmens onderzoekt Bas Heijne waar het misging. Wie het nieuws volgt ziet dat grote delen van de wereld in de ban zijn van emoties die met een rationeel wereldbeeld niets te maken hebben, negentiende-eeuwse? fenomenen als nationalisme en racisme hebben onverwacht een moderne gedaante aangenomen. Grenzen die verdwenen leken worden ijverig opnieuw getrokken. Nieuwe technologie dreigt de mens in veel opzichten overbodig te maken. In zijn Huizinga-lezing van eind 2013 stelde Bas Heijne zich de vraag hoe de mens, bedreigd door zowel redelijke als onredelijke krachten, overeind zou kunnen blijven. In dit persoonlijke en bevlogen essay keert hij terug naar dit thema en stelt hij zich de vraag of de mens zichzelf kan overleven.

In zijn tweet van 1 april 2019 suggereert Bas Heijne dat het 'de opvolger' van Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens is.

Wikipedia: Bas Heijne (1960)

Fragment uit Deel 3. Mens/Onmens
21.
De woorden van Jezus in de Bergrede beschouw ik niet als een recept voor een ethisch goed leven, en ook niet als een morele opdracht die ergens in een hiernamaals beloond zal worden met zaligheid. Met goedzijn en goeddoen heeft het weinig te maken.
  Ik beschouw die woorden als een existentiële aansporing.
  Ga in tegen het begrijpelijke verlangen naar wat King de 'verdovende veiligheid' noemt.
  Socrates zei dat het leven dat niet onderzocht is niet waard is om geleefd te worden. Jezus, althans zoals ik zijn woorden interpreteer, lijkt te zeggen dat een mens die het zichzelf niet werkelijk moeilijk maakt, niet tegen zijn eigen aandriften durft in te gaan, die zijn eigen opvattingen, zelfs zijn eigen 'identiteit', niet wil bevragen, niet echt een waardevol leven leidt - niet echt mens is, eerder een onmens.
  Zelfverlies is een manier om zinvol te kunnen leven, om relaties met anderen aan te gaan, om die felbegeerde gemeenschap te kunnen vormen.
  In die extreem tegendraadse betrokkenheid die Jezus in de Bergrede bepleit, ligt dan de echte betekenis van het mens-zijn. Een mens is nooit méé mens dan wanneer hij zichzelf geweld aandoet, wanneer hij tegen zijn eigen instincten van veiligheid en zelfbehoud in handelt, wanneer hij zijn natuurlijke streven naar veiligheid, trots en roem eigenhandig onderuithaalt, wanneer hij zijn vijand tegemoetkomt en wanneer hij opzoekt wat hij haat.
  Wanneer hij zijn eigen beeld van de wereld aan gruzelementen durft te slaan.
  Het andere, het vreemde, dat wat buiten jezelf ligt, is dan niet langer louter gevaarlijk en ondermijnend. Het is noodzaak geworden. (pagina 115-116)

Artikel: 'Wees je bewust van de tijdelijkheid van je eigen opvattingen' - Elsie Vermeer (Human, 6 februari 2022)

Enkele andere boeken van Bas Heijne
Staat van Nederland : een pleidooi (2017)
Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens (2016)
Wereldverbeteraars : Gandhi, King, Mandela - hun erfenis (2017)
Kleine filosofie van de volmaakte mens (2015)
De betovering van de wereld (2013)
Vrijheid, gelijkheid, broederschap (2018)

Lees ook: Waarom zou je volwassen worden? van Susan Neiman (uit 2014). Bas Heijne noemt haar niet, noch dit boek, maar er zit deels eenzelfde 'boodschap' in.

Op zondag 15 maart 2020 zou bas Heijne over dit boek spreken in de Groene Engel in Oss. Maar vanwege de coronacrisis ging dit niet door. Aankondiging van deze Next-lezing.

Artikelen over o.a. dit boek: Onze eigen levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn. (februari 2020), Bas Heijne: Ga in tegen het begrijpelijke verlangen naar wat King de ‘verdovende veiligheid’ noemt. (februari 2020) en Ik ging naar Voorlinden om een muisje te zien. (maart 2020)

Artikel waarin naar veel boeken wordt verwezen die Bas Heijne aanstipt (zonder ze te noemen: Invloed : de zes geheimen van het overtuigen (november 2019), een artikel over Hans Rosling, waarna hij ook impliciet verwijst: Possibilist Hans Rosling: we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018) en een artikel over De meeste mensen deugen (februari 2019)

Terug naar Overzicht alle titels