José Ortega y Gasset

De opstand van de massamens
Lemniscaat 2015, 274 pagina's - € 34,95

Klik hier voor een pdf-versie van de vertaling uit 1933 (door J. Brouwer)

Oorspronkelijke titel: La rebelión de las masas (1929)

Wikipedia: José Ortega y Gasset (1883-1955)

Korte beschrijving
De schrijver en Nobelprijswinnaar Albert Camus vond de filosoof José Ortega y Gasset (1883-1955) de beste Europese schrijver sinds Nietzsche. De lezer mag zelf oordelen of Camus gelijk heeft. Feit is dat deze nieuwe vertaling van het integrale hoofdwerk van de beroemde Spaanse filosoof – de tweede Nederlandse vertaling sinds die van Brouwer uit 1933 – een must is voor elke serieuze (cultuur)filosofie- of essayliefhebber. Oorspronkelijk verschenen als feuilleton in een Spaanse krant rond 1930, wordt beklemmend geanalyseerd hoe de Westerse beschaving is overgenomen door 'de massamens', dat is 'iedereen die zichzelf geen enkele specifiek goede of slechte waarde toekent, maar het gevoel heeft dat hij is "als ieder ander" en zich daar niet druk over maakt' (p. 70). Het is een griezelig herkenbare beschrijving van de huidige samenleving vol hoogopgeleide mensen, amorele grijze muizen die liefst niet willen uitblinken. Een vloeiende vertaling met een verhelderende inleiding en eindnoten, en met als bonus nog een aantal aanvullende, verdiepende teksten over onder andere democratie en pacifisme.

Tekst op website uitgever
Met inleiding van Mario Vargas Llosa / Vertaald door Diederik Boomsma.

Soms worden er literaire meesterwerken herontdekt zoals Stoner. Soms worden er baanbrekende denkers herontdekt zoals Tocqueville. Soms worden er filosofen herontdekt die ronduit visionair zijn.

Zo iemand is José Ortega y Gasset. Opgegroeid in een Spanje van uitersten, tussen reactionairen en revolutionairen. Van beiden moet hij weinig hebben. Een dwars denker, een geëngageerd filosoof en vooral een democraat die de grenzen van de democratie durft te verkennen. Boeiend, intrigerend, confronterend. In zijn hoofdwerk De opstand van de massamens (1930) doordenkt Ortega in welke richting onze democratische maatschappij zich zou kunnen ontwikkelen:

- een groeiende rol van de massacultuur
- een overwaardering van de rol van de overheid
- een bevolking die vooral tevreden is met zichzelf
- een falende elite

Ortega's analyse laat zich lezen alsof zij gisteren geschreven is. Hij is zich ervan bewust dat de rol van de negentiende-eeuwse elite is uitgespeeld. Maar wat is de elite van de toekomst? Dat is een elite van mensen, van welke rang of stand ook, die zich werkelijk willen ontwikkelen en hun activiteiten in dienst stellen van een groter ideaal. Niet denkend in rechten, maar in plichten.

Een eerdere editie, met een andere titel

Fragment uit hoofdstuk 7. Edel leven en vulgair leven, of inspanning en gezapigheid
  En dus hebben we nu te maken met een massamens die machtiger is dan ooit tevoren, maar die zich onderscheidt van de vroegere massamens doordat hij in zichzelf is gekeerd. Hij kent geen bescheidenheid of dienstbaarheid, omdat hij daar de noodzaak niet van inziet. Hij is in één woord: opstandig. Als deze ontwikkeling zich voortzet, dan zullen we eraan moeten wennen dat de massa's in heel Europa, en daardoor ook in de rest van de wereld, zich op geen enkele manier meer laat sturen.
  Het is mogelijk dat de massa's, in de donkere dagen die ons continent wachten, straks ten prooi vallen aan twijfel en dan alsnog de bereidheid tonen om zich in de meest urgente kwesties te laten leiden door superieure minderheden. Maar ook die bereidheid zal ijdel blijken. Want de mentaliteit van de massa's is in diepste zin gesloten en zelfgenoegzaam. Zo heeft hun geest zich gevormd. Ze hebben geen aandacht en zorg voor wat buiten ze ligt. Van kindsbeen af staan ze afwijzend tegenover personen of zaken die boven ze staan. Ze zullen dan weliswaar iemand willen volgen, maar het niet kunnen. Ze zullen willen luisteren, maar ontdekken dat ze doof zijn.
  Aan de andere kant is het ook een illusie om te denken dat de huidige massamens - hoezeer het algemene levenspeil vergeleken met vroeger ook is gestegen - in staat zijn om zelf de voortgang van onze beschaving in goede banen te leiden. Let wel: ik heb het over voortgang, niet over vooruitgang. Het handhaven van ons huidige beschavingspeil is al een uiterst complexe opgave, die een immense mate van nuance en subtiliteit vergt. De huidige massamens is daar slecht op voorbereid. Hij heeft geleerd om de middelen van de moderne samenleving te gebruiken, maar niet om de principes die ten grondslag liggen aan onze beschaving wezenlijk te doorgronden.
  Ik herhaal voor de lezer die mij tot hier geduldig heeft gevolgd, dat hij aan dit alles niet in de eerste plaatse een politieke betekenis moet geven. Integendeel. Politieke activiteiten zijn de meest duidelijke en zichtbare manifestaties van het openbare leven, maar ze zijn secundair; ze zijn het eindproduct van andere, minder tastbare en meer verborgen sociale processen. Zo zou deze opstandigheid in de politieke sfeer niet zo problematisch zijn, als ze niet voort zou komen uit een diepere en fundamentelere opstandigheid op het intellectuele en morele vlak. Zolang we dat laatste niet hebben onderzocht, kan de centrale stelling van dit essay niet aan het licht komen. (pagina 109-110)

Meer lezen?
José Ortega y Gasset en de 'massamens' (2011)
Chris van der Heijden. De massamens zijn wij (De Groene Amsterdammer 2010)
Paul Scheffer. José Ortega y Gasset: De opstand der horden, 1933 (recensie 1997)

Terug naar Overzicht alle titels