Ilja Leonard Pfeijffer

Grand hotel Europa
De Arbeiderspers 2018, 546 pagina's - € 24,99

Wikipedia: Ilja Leonard Pfeijffer (1968)

Korte beschrijving
De ik-figuur, een schrijver genaamd Ilja Leonard Pfeijffer, strijkt neer in een oud hotel ergens op ons continent. Daar probeert hij af te komen van het verdriet om zijn verbroken relatie met de Italiaanse kunsthistorica Clio. Het oude hotel met zijn soms nog oudere bewoners brengt hem echter tot overdenkingen over de rol van Europa in de moderne wereld en dat dan vooral afgezet tegenover het door hem verafschuwde massatoerisme. Zo waaiert deze lijvige roman in meerdere richtingen uiteen: in het verleden een liefde (en zijn speurtocht met Clio naar een verloren gewaand schilderij van Caravaggio) en de leidende rol die Europa vroeger in de grote ontwikkelingen van de kunst speelde, maar in het heden en de toekomst het verlangen van Europa om in het verleden te blijven hangen terwijl Afrikaanse bootvluchtelingen aan de deur kloppen. Waanzinnig uitgebreide, extreem ambitieuze, breedvoerige ideeënroman, waarvan het nauwelijks mogelijk is om in een kort bestek een overzicht te geven van alle thema's die de schrijver (1968) aanstipt, en die veel van de lezer vraagt maar hem ook heel veel geeft.

Tekst op website uitgever
De schrijver neemt zijn intrek in het illustere maar in verval geraakte Grand Hotel Europa om te overdenken waar het is misgegaan met Clio, op wie hij in Genua verliefd is geworden en met wie hij in Venetië is gaan wonen. Hij reconstrueert het meeslepende verhaal van liefde in tijden van massatoerisme, van hun reizen naar Malta, Palmaria, Portovenere en de Cinque Terre en hun spannende zoektocht naar het laatste schilderij van Caravaggio. Intussen vat hij een fascinatie op voor de mysteries van Grand Hotel Europa en raakt hij steeds meer betrokken bij het wedervaren van de memorabele personages die het bevolken en die uit een eleganter tijdperk lijken te stammen, terwijl de globalisering ook op die schijnbaar in de tijd gestolde plek om zich heen begint te grijpen.

Grand Hotel Europa is de grote roman van Ilja Leonard Pfeijffer over het oude continent, waar zoveel verleden is dat er voor toekomst geen plek meer is en waar het meest reële toekomstperspectief geboden wordt door de exploitatie van dat verleden in de vorm van toerisme. Het is een theatraal en lyrisch boek over de Europese identiteit, nostalgie en het einde van een tijdperk. Het is, hoe verontrustend het ook zijn mag, zijn beste boek tot nu toe.

Fragment uit hoofdstuk zeven - Talent voor decadentie
4
'U bent ongetwijfeld bekend met de wijze waarop de gezaghebbende veelweter George Steiner de idee van Europa heeft getracht te omschrijven. Hij definieert de eigenheid van het continent aan de hand van vijf onderscheidende kenmerken. Het eerste is, interessant genoeg, de alomtegenwoordigheid van cafés, die hij, beschaafd als hij is, niet zozeer beschouwt als drenkplaatsen van de hopelozen waar zure vergetelheid wordt geschonken in een bodemloos glas, als wel als ontmoetingsplaatsen waar de intelligentsia samenzweert, schrijft en debatteert, en waar de bepalende filosofieën zijn ontstaan, alsmede de toonaangevende artistieke stromingen en de ideologische en esthetische revoluties.'
  'Het doet mij deugd.' zei ik, 'dat ik het frequente cafébezoek uit mijn verleden op gezag van niemand minder dan Steiner kan verdedigen als een uiting van een militant pro-Europese houding.'
  'U merkt dat Europa voor Steiner pas in de negentiende eeuw begint. De presocratische, platoonse en aristotelische filosofieën, de stoa en het epicurisme, het neoplatonisme, de erfenis van de kerkvaders, de mystiek en hoofse ethiek, de renaissance, de verlichting en de romantiek zijn allemaal niet in het café ontstaan, evenmin als het classicisme, het hellenisme, de romaanse stijl, de gotiek, de barok en het neoclassicisme. Steiners ijkpunt is het burgerlijke Europa, waarvan hij zelf een exponent is. Hij ziet de boulevards van Parijs en Wenen voor zich als hij aan Europa denkt, niet de agora van Athene of de machtige vorstenhoven. Maar dat is een flauwe kanttekening, die het feit miskent dat hij doelbewust provoceert en dat hij in de kern van de zaak gelijk heeft als hij zegt dat intellectueel debat en uitwisseling van ideeën wezenlijke kenmerken zijn van de Europese identiteit.'
  'Ik vind het moedig van u,'zei ik, 'dat u de tegenwoordige tijd hanteert'. (pagina 126)

Recensie: Met ‘Grand Hotel Europa’ schreef Pfeijffer de roman van het jaar (NRC december 2018)

Terug naar Overzicht alle titels

Ulrich Beck

De metamorfose van de wereld
Klement 2018, 280 pagina's - € 34,95

Lenen als E-book via bibliotheek.nl 

Oorspronkelijke titel: The metamorphosis of the world (2016)

Wikipedia: Ulrich Beck (1944-2015)

Korte beschrijving
De socioloog Ulrich Beck (1944-2015) was verbonden aan de Universiteit van München en aan de School of Economics and Political Science. Hij heeft met zijn werk in toonaangevende kranten en tijdschriften gestaan, waarmee hij groot aanzien verwierf. Met 'De metamorfose van de wereld' wilde Beck een nieuw perspectief tonen op (klimaat)verandering. Tijdens het schrijven overleed hij. Voorafgaand aan het verhaal staat een inleidend deel, geschreven door Becks vrouw. In drie delen beargumenteert Beck dat we onze focus naar de goede kanten van het slechte moeten verleggen en dat we hierdoor een nieuwe houding kunnen ontwikkelen die hoognodig is om hedendaagse processen als klimaatverandering en digitalisering aan te gaan. Deel I bevat theorieën over (klimaat)verandering en metamorfose. In deel II gaat Beck in op thema's die tegenwoordig relevant zijn, zoals machtsverhoudingen en politiek. Deel III is korter en bevat de conclusie van perspectiefverlegging. Beck gebruikt veel voorbeelden en legt actuele zaken op een heldere manier uit. Dit maakt het boek toegankelijk voor een breed publiek. Met een literatuuroverzicht en register.

Tekst op website uitgever
De bekende socioloog Ulrich Beck brengt met De metamorfose van de wereld een nieuw perspectief op (klimaat-)verandering. Onze steedse complexere wereld verandert niet meer zomaar, er doen zich metamorfosen voor, radicale vormen van transformatie. Ze dwingen ons om ons denken te veranderen en niet te blijven hangen in oplossingsgericht denken. Verleggen we onze focus naar de goede kanten van het slechte, dan kunnen we de kosmopolitische houding ontwikkelen die nodig is om belangrijke uitdagingen als klimaatverandering en digitalisering aan te gaan.

Fragment uit 3. Hoe klimaatverandering de wereld zou kunnen redden
De meeste discussies over klimaatverandering verkeren tegenwoordig in een impasse. Ze zitten gevangen in het catastrofisme dat rond de horizon van het probleem draait: waar is klimaatverandering slecht voor, wat zijn de negatieve gevolgen ervan? Vanuit het perspectief van de metamorfose zouden we, aangezien de klimaatverandering de hele mensheid bedreigt, de vraag moeten omkeren en als volgt formuleren: waar is klimaatverandering goed voor (gesteld dat we die overleven?) Het momentum van de metamorfose bestaat opmerkelijk genoeg hierin dat, als je er maar vast genoeg van overtuigd bent dat klimaatverandering een fundamentele bedreiging vormt voor heel de mensheid en natuur, dit weleens een kosmopolitische ommekeer in onze huidige levenswijze wou kunnen bewerkstelligen en de wereld ten goede zou kunnen veranderen. Dat is wat ik onder emancipatorisch catastrofisme versta (zie hoofdstuk 7)
  Om misverstanden te voorkomen: ik wil hiermee niet zeggen dat we een planetaire ramp nodig hebben om als optimisten van het zuiverste water herboren te worden; ook wil ik niet het tegenbeeld schetsen en een hyperoptimisme bepleiten dat de technologische verlossing uit alle kwaden van onze eeuw van digitale innovaties verwacht (zoals sommigen doen). De kosmopolitische metamorfose van de klimaatverandering (of van globale risico's in het algemeen) draait om de coproductie van risicowaarnemingen en normatieve horizonten: de apocalyps kent geen restricties. Voor ons die in een suïcidale (kapitalistische) moderniteit leven, gaat de black box van de fundamentele politieke vragen weer open: wie spreekt er voor 'de wereld'? Wie vertegenwoordigt 'de mensheid'. De staat misschien? De Stad? Actoren van maatschappelijke organisaties? Experts? Gaia (Latour 2011)? En wie spreekt er voor zijnsgelijken?
 Het wereldwijde risico van de klimaatverandering vormt zo een soort dwingend, collectief geweten - in de zin dat onze vroegere beslissingen en vergissingen mede verantwoordelijk zijn voor de situatie waarin we ons thans bevinden; en dat zelfs de hoogste graad van institutionele organisatie die wij kunnen bereiken, alleen maar een reïficatie, een verdinglijking is die te allen tijde kan worden herroepen, een voorlopige modus van handelen die we kunnen en moeten opgeven als we onszelf erdoor in gevaar brengen. De klimaatverandering belichaamt de fouten van een heel tijdperk van voortschrijdende industrialisering en met al het geweld van de vernietigende gevolgen die eruit kunnen voortvloeien, schreeuwen deze klimaatrisico's erom erkend en gecorrigeerd te worden. Ze staan in zekere zin voor een terugkeer van het verdrongene, waarbij de zelfverzekerdheid van het natiestatelijk georganiseerd industriekapitalisme wordt ondermijnd doordat het met zijn eigen dwalingen wordt geconfronteerd, en wel in de vorm van een regelrechte bedreiging van zijn eigen bestaan. (pagina 55-56)

Terug naar Overzicht alle titels

John Bunzl & Nick Duffell

De oplossing is SimPol : een uitweg uit de vernietigende spiraal van het neoliberalisme
Lemniscaat 2018, 292 pagina's - € 18,95
Oorspronkelijke titel: The SimPol solution : solving global problems could be easier than we think (2017)

Website John Bunzl (1945) en Nick Duffell (1949)

Korte beschrijving
De auteurs (eigenaar van een internationaal bedrijf en een psychotherapeut) signaleren een Negatieve Mondiale Concurrentiespiraal (NMC). Zij pleiten voor een mondiale aanpak, meer internationale samenwerking om problemen als klimaat, milieu en bewapening gezamenlijk op te lossen. Voorwaarde daarbij is dat alle landen tegelijkertijd overgaan tot gezamenlijke aanpak, Simpol (Simultaneous Policy), van meerdere vraagstukken en een nieuwe vorm van internationaal stemrecht. Dit vergt een omwenteling in ons denken als wereldburgers. Vergelijk het met het rouwproces zoals beschreven door Kübler-Ross, in vijf fasen van ontkenning tot aanvaarding. Hoe krijg je iedereen bereid tot deze omwenteling? Daarvoor zijn geen grote massa's nodig. In Engeland hebben zich al zeshonderd kandidaten gemeld. Het boek bevat eindnoten, een register en literatuurlijst.

Tekst op website uitgever
We weten het allemaal: in het bedrijfsleven gaat het uiteindelijk om maximalisatie van de winst. Milieu, mensenrechten of arbeidsomstandigheden – niets zal ooit beter worden als ons vrije-marktmodel niet ter discussie wordt gesteld. En dat model zál nooit ter discussie worden gesteld, omdat we in een mondiale economie leven waarin degene die anders wil handelen het onderspit zal delven.

Bunzl en Duffell leggen deze klemsituatie genadeloos bloot. Eigenlijk is iedereen het met elkaar eens dat het anders moet – van de CEO van Shell tot regeringsleiders. Het milieu moet gered, de mensenrechten gerespecteerd en de mensen moeten fatsoenlijk betaald krijgen. Maar hoe te beginnen? Als je de eerste stap zet zonder dat de anderen volgen, graaf je je eigen graf.

Maar nu komt het geniale plan van deze twee auteurs.

Stel je voor dat wij allemaal – burgers, politiek, bedrijfsleven – een gezamenlijke verklaring ondertekenen dat we vanaf een bepaald moment de mensen behoorlijk betalen, de natuur respecteren, de mensenrechten respecteren – op voorwaarde dat alle anderen dat vanaf datzelfde moment ook doen. Deze oplossing heet SimPol en dat staat voor Simultaneous Policy (gelijktijdig beleid): we maken een betere wereld, en dat doen we tegelijkertijd.

Naïef? Nee, briljant, werkbaar én noodzakelijk!

Fragment uit 7. Criteria voor mondiale politieke maatregelen
Het zijn niet alleen nieuwe technologieën en nieuwe manieren van denken die dergelijke veranderingen veroorzaken. Zoals we in het vorige hoofdstuk zagen, kunnen de aanwezige leefomstandigheden ook een rol spelen. In ons mondiale tijdperk zijn de zich uitbreidende crises van klimaatverandering, de financiële rampen, de schaarste van hulpbronnen, de massale economische migratie en dergelijke allemaal leefomstandigheden die ons aanzetten tot het volgende denk- en bestuursniveau. De mondiale technologieën en hun gevolgen - met inbegrip van de NMC (= Negatieve Mondiale Concurrentiespiraal) - zijn er al.
  Het is echter, zoals we al de hele tijd beweren, ons denken dat heel nodig een inhaalslag moet maken. Als Wilber gelijk heeft, dan geldt een kantelpunt van 10 procent nu waarschijnlijk ook, wil het mondiaalgerichte wereldbeeld zich snel verspreiden, dus moeten we ernaar streven dat 10 procent van ons de mondiaalgerichte manier van denken overneemt.
  Daarom bent u als lezer van belang.
  Een nieuwe manier van denken is van essentieel belang, maar zelfs dat is niet voldoende. Om de wereld te veranderen is er ook een nieuw bestuurssysteem nodig. Zolang dat er niet is, zal een nieuwe manier van denken niets kunnen uitrichten, dus hebben we ook een nieuwe mondiaalgerichte vorm van politiek bedrijven nodig - een nieuw politiek paradigma - dat krachtig genoeg is om de omslag feitelijk te bewerkstelligen. (pagina 213-214)

Lees ook: Naar één wereld : een nieuwe mondiale werkelijkheid van Kishore Mahbubani uit 2013


Terug naar Overzicht alle titels

Albert Faber

De gemaakte planeet : leven in het Antropoceen
Amsterdam University Press 2018, 300 pagina's - € 20,50

Informatie over Albert Faber en zijn Twitter-account 

Korte beschrijving
Wij leven in het Antropoceen, een tijdperk waarin mens en Aarde op ongekende schaal met elkaar verweven zijn geraakt. Albert Faber, al twintig jaar werkzaam op het raakvlak van wetenschap en beleid, onderzoekt in dit boek wat die verwevenheid voor ons betekent en wat voor problemen dat oproept. Die problemen zijn uitermate complex, maar dat ontslaat ons niet van de verantwoordelijkheid om ze onder ogen te zien en te zoeken naar manieren om ze het hoofd te bieden. Een grondig, indringend en stimulerend boek, geschreven voor een breed publiek, en zeer uitvoerig gedocumenteerd met illustraties in zwart-wit, een literatuurlijst, eindnoten en een register.

Tekst op website uitgever
We leven in het Antropoceen, het tijdperk van de mens. De invloed van de mens op het reilen en zeilen van de aarde is groter dan ooit tevoren. In een meeslepend betoog geeft Albert Faber betekenis aan deze constatering. Hij neemt ons aan de hand van vele denkers mee van de Malediven naar de Andes, van Siberië naar de Oostvaardersplassen, van de allereerste steden tot aan onze technologische toekomst. Daarbij probeert hij antwoord te geven op vragen als: Wat houdt het Antropoceen in? En hoe kunnen wij ons in de toekomst het beste tot de planeet verhouden? Zonder in pessimisme te vervallen toont Faber ons de verworvenheden van het verleden, hij beschrijft de uitdagingen van het heden en geeft een perspectief voor de toekomst.

Het boek van Albert Faber draagt op wezenlijke wijze bij aan de discussie over het Antropoceen, niet alleen omdat het de contouren ervan op een bijzonder overzichtelijke wijze presenteert, maar ook omdat hij laat zien dat niets minder dan een ‘maximalisatie van ideeën’ nodig is. Faber betoogt dat onze tijd eerder vraagt om het vruchtbare en creatieve conflict dat bij de democratie hoort, dan om wereldwijde eensgezindheid.

— René ten Bos, denker des vaderlands en auteur van Dwalen in het Antropoceen.

'Sinds enkele jaren is de term 'Antropoceen' in zwang om aan te geven dat de mensheid de hele aarde heeft onderworpen. Een dergelijke constatering mag niet terloops worden gemaakt. Gelukkig geeft Faber uitgebreid en meeslepend betekenis aan het leven in het Antropoceen. Bijzonder aan dit boek is dat het zich niet schaart in de al veelvuldig te horen pessimistische boodschap van urgentie en doemdenkerij, maar dat het zoekt naar wegen voor nieuw elan. Met dit boek geeft Albert Faber een pleidooi voor ideeën en verbeeldingskracht en is alleen al daarom onmisbaar voor iedereen die de toekomst serieus neemt.'

— Pieter Winsemius

'Echt een prima geschreven, mooi geïllustreerd en rijk boek dat voor een heel breed publiek inzicht in het antropoceen. Het laat zowel de nuances als het onvermijdelijke ervan zien en gaat voorbij de gebruikelijke polarisaties in het dagelijkse debat over klimaat en duurzaamheid.' 

— prof. Derk Loorbach, hoogleraar socio-economische transities (Erasmus Universiteit Rotterdam), directeur DRIFT (Dutch Research Institute for Transitions)

Fragment uit 6. Leven op een gemaakte planeet
Een politiek voor het Antropoceen
Door de mens zelf veroorzaakte natuurlijke effecten als klimaatverandering, erosie of overstromingen zijn bij uitstek de indicatoren van het Antropoceen geworden. De toekomst van mens en natuur in het Antropoceen wordt daarmee een gedeelde geschiedenis. Vaak is deze situatie geïnterpreteerd als een soort van 'post-natuur', een tijd waarin de mens dan eindelijk de natuur heeft overwonnen. 'Het is niet langer de natuur die bepaalt wat er op aarde gebeurt. Dat doen wij. Wat hier gebeurt is onze keuze', zegt publicist Mark Lynas in The God Species. Die conclusie leidt al snelt tot het idee dat de mens de grote regisseur van de wereld is geworden, de piloot in de cockpit van spaceship Earth. Die interpretatie is echter veel te smal en veel te technocratisch, zoals we in hoofdstuk 2 al constateerden. De eenheid van mens en natuur heeft een veel bredere betekenis, met nieuwe ideeën over moraal, zorg en verantwoordelijkheid. Natuur is iets dat we zelf creëren, en het is daardoor steeds moeilijker om te bedenken wat natuur is. We vinden natuur niet alleen in wildernis of in parken, maar ook in braakliggende gronden of in het niemandsland van verlaten industrieterreinen. Het draait niet langer om de dominantie van de mens over de natuur, maar om de verantwoordelijkheid voor de gedeelde dimensie mens-natuur. Dat is bij uitstek een politiek vraagstuk, dat vraagt om nieuw engagement. (pagina 185-186)

Boeken over onze nieuwe omgang met niet-dieren en dingen

Terug naar Overzicht alle titels

Olivier Pintelon

De strijd om tijd
EPO 2018, 264 pagina's - € 20,--

Wordpress: Olivier Pentelon (1983)

Korte beschrijving
Vroeger was tijd schaars, vandaag is het een wurggreep. Van ploetermoeders tot bumpervaders: voor steeds meer mensen is ‘druk, druk, druk’ het nieuwe normaal. Bij Olivier Pintelon begon het te knagen toen hij en zijn vrouw na de geboorte van hun zoon weer voltijds aan de slag gingen. Dan vroeg hij zich af: hoe doen andere ouders dat toch? Of hij bleef piekeren over wat de onthaalmoeder die ochtend had gevraagd: ‘Wanneer gaat mama vier vijfde werken?’ In De strijd om tijd onderzoekt hij of onze huidige werkweek nog aangepast is aan tweeverdieners. Want dat een dag maar vierentwintig uur en een week maar zeven dagen telt, daar valt weinig aan te doen. Maar is het een natuurwet dat het spitsuur van ons leven bestaat uit rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en weer doorgaan? Pintelon sprokkelt verhalen, duikt in oude geschriften en werpt een blik over de landsgrenzen. Waarom experimenteert men in pakweg Zweden met de 30 urenweek terwijl dat idee hier taboe lijkt? Een inspirerend verhaal over hoe mannen en vrouwen morgen werk, zorg, engagement en me-time kunnen combineren.

Tekst op website uitgever
Is het een natuurwet dat het spitsuur van ons leven bestaat uit rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en weer doorgaan? Een inspirerend verhaal over hoe mannen en vrouwen morgen werk, zorg, engagement en me-time kunnen combineren.

Vroeger was tijd schaars, vandaag is het een wurggreep. Van ploetermoeders tot bumpervaders: voor steeds meer mensen is ‘druk, druk, druk’ het nieuwe normaal. Bij Olivier Pintelon begon het te knagen toen hij en zijn vrouw na de geboorte van hun zoon weer voltijds aan de slag gingen. Dan vroeg hij zich af: hoe doen andere ouders dat toch? Of hij bleef piekeren over wat de onthaalmoeder die ochtend had gevraagd: ‘Wanneer gaat mama vier vijfde werken?’ In De strijd om tijd onderzoekt hij of onze huidige werkweek nog aangepast is aan tweeverdieners. Want dat een dag maar vierentwintig uur en een week maar zeven dagen telt, daar valt weinig aan te doen. Maar is het een natuurwet dat het spitsuur van ons leven bestaat uit rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en weer doorgaan? Pintelon sprokkelt verhalen, duikt in oude geschriften en werpt een blik over de landsgrenzen. Waarom experimenteert men in pakweg Zweden met de 30 urenweek terwijl dat idee hier taboe lijkt? Een inspirerend verhaal over hoe mannen en vrouwen morgen werk, zorg, engagement en me-time kunnen combineren

Artikel: De kortere werkweek: ‘krappe’ arbeidsmarkt geen excuus (Knack, augustus 2018)

Fragment uit Slot. Samen de tijd nemen
Maar net die tijd komen we voortdurend tekort. De voltijdse werkweek is blijven steken in de vorige eeuw. In de jaren 1950 was de taakverdeling in een gezin nog duidelijk afgetekend, anno 2018 moeten man en vrouw betaald werk combineren met huishoudelijk werk en zorgtaken. In gezinnen met (jonge) kinderen is de 'tweede shift' gemakkelijk het equivalent van een deeltijdse baan voor de man en een vier vijfde voor de vrouw. Om nog maar te zwijgen over alleenstaande ouders, zij zijn kostwinner en huismoeder (of huisvader) tegelijk, een schier onmogelijke opdracht. Deze mismatch tussen de werkweek en het tweeverdienersmodel leidt heel wat maatschappelijke kwalen. Telkens is een collectieve werktijdverkorting het voor de hand liggend medicijn.
  Om te beginnen is een kortere werkweek het geheime wapen voor man-vrouwgelijkheid. Belgische vrouwen verdienen nog altijd ruim 20 procent minder dan mannen. Een toenemend aantal onderzoeken wijst zonder verpinken de schuldigen aan: de kinderen. En daar is een verklaring voor. Uitgerekend als de carrière van de man in een stroomversnelling geraakt, kampt de vrouw met time-outs. het eerste kind is het breukmoment. Vooral deeltijds werk is een valstrik. De lagere promotiekansen van vrouwen hangen nauw samen met de deeltijdse afwezigheid op de werkvloer. Niet alleen creëert een kortere werkweek eerlijker kansen voor vrouwen door deeltijdwerk te beteugelen, de kortere werkweek moet samen met het langere vaderschapsverlof beide geslachten toelaten betaalde en onbetaalde arbeid fair te verdelen. (pagina 222-223)

Lees ook: Neem de tijd : overleven in de to-go maatschappij van Koen Haegens uit 2012.

Terug naar Overzicht alle titels

Herman Tjeenk Willink

Groter denken, kleiner doen : een oproep
Prometheus 2018, 118 pagina's - € 15,--

Wikipedia: Herman Tjeenk Willink (1942)

Korte beschrijving
In dezelfde maand (december 2018) dat de commissie-Remkes aanbevelingen doet voor hervormingen van ons politiek stelsel, verschijnt deze 'oproep' van Herman Tjeenk Willink (1942). De doorgewinterde politicus maakt zich ernstig zorgen over het functioneren van de Nederlandse staat. Door de ontzuiling is volgens hem de verbinding tussen mensen onderling in de knel geraakt. In plaats van wat men van de regering verwacht, hoort men slechts waarop deze bezuinigt. De auteur verzet zich tegen het bedrijfsmatig denken van de overheid. 'Een BV Nederland betekent uiteindelijk het failliet van de democratische rechtsorde'. Hij bepleit een publieke herwaardering van de rol van de onafhankelijke journalistiek om te voorkomen dat die wordt overgenomen door de markt. Ook een herijking van Europa als normatief concept staat op zijn wensenlijst. 'Het functioneren van de rechterlijke macht, ons kiesstelsel, ons bankwezen, et cetera, het vraagt allemaal om positie kiezen, onze stem verheffen, het debat aangaan en uiteindelijk onze eigen grenzen trekken'. Goed samengesteld politiek manifest!

Tekst op website uitgever
Het gaat goed met Nederland. De economie groeit, de werkloosheid daalt, de financiën lijken op orde. Gaat het (dus) ook goed met onze democratische rechtsstaat? Bij Herman Tjeenk Willink, voormalig voorzitter van de Eerste Kamer en oud-vicepresident van de Raad van State, rijst steeds vaker de angstige vraag: hoe stevig zijn onze instituties als het er echt om gaat spannen? Hoe ‘Heldhaftig, Vastberaden en Barmhartig’ zijn wij, burgers, als medeburgers buiten de maatschappelijke orde worden verklaard? Wat blijft er van de democratische rechtsstaat over als feiten en waarden het afleggen tegen beelden en sentimenten? In de afgelopen veertig jaar heeft Herman Tjeenk Willink zich in al zijn functies ontpopt als een onvermoeibaar verdediger van de democratische rechtsstaat en geharnast tegenstander van de overheid als bedrijf. De ontwikkelingen van de laatste jaren en zijn vele gesprekken, vooral met professionals op de werkvloer, rechters en betrokken burgers, hebben hem ertoe verleid zijn gedachten opnieuw tegen het licht te houden. Groter denken, kleiner doen is een even noodzakelijk als verrassend antwoord op de problemen en uitdagingen van onze tijd.

Fragment uit II.1 het belang van het publieke debat
Willen we de democratische rechtsorde overeind houden, dan is een publieke herwaardering van de rol van de onafhankelijke journalistiek nodig. Haar vermogen informatie te wegen, verbanden bloot te leggen en aandacht te schenken aan de ontwikkelingen achter de incidenten. Haar opdracht, met feiten onderbouwd, gezagsdragers tegen te spreken en de andere werkelijkheid een kans te geven. Haar doel burgers in staat te stellen zelf een eigen oordeel te vormen.

Burgers in een democratische rechtsorde zijn medeverantwoordelijk voor de instandhouding en ontwikkeling van die onafhankelijke journalistiek. Het is ook een misverstand te menen dat burgers geen belangstelling hebben voor verhalen over nieuwe inzichten en wel over het schandaal van de dag; geen belangstelling voor sociale dilemma's waarmee burgers worstelen en wel voor het laatste politieke incident. Is dat misverstand ook niet een gevolg van journalistieke gemakzucht?
  Politici moeten erkennen dat onafhankelijke journalistiek niet uitsluitend aan de markt kan worden overgelaten. Dat geldt niet alleen voor de onderzoeksjournalistiek, maar bijvoorbeeld ook voor de journalistieke taak van de publieke omroep. Dat geldt niet alleen, maar vooral ook regionaal en plaatselijk.
  Zo zou ook meer aandacht mogelijk worden voor de vele debatten die wel degelijk worden gevoerd, maar nu de publiciteit niet halen. Debatten tussen betrokken burgers, in beroepsgroepen en tussen deskundigen over nieuwe ontwikkelingen voor bestaande maatschappelijke problemen. Ze worden vaan van onderop ontwikkeld; in de zorg, in de landbouw, in het onderwijs, in de sociale zekerheid. Ze representeren een andere werkelijkheid en doorbreken ingesleten patronen. Bestaande posities en belangen zullen zich vaak tegen deze vernieuwingen van onderop verzetten. Ook daarom verdienen zij meer publieke aandacht. In een democratische rechtsorde is aandacht voor 'de andere werkelijkheid' essentieel. (pagina 38-39)

Uit een artikel over dit boek
De gevolgen zien we dagelijks zegt hij. 'Uitvoerders die bezuinigingen, reorganisaties, verandering van taken, verhuizingen en digitalisering hebben doorstaan, voelen zich in de steek gelaten. Als de Belastingdienst een vertrekregeling aankondigt, maken daar zesduizend mensen gebruik van. Dat zegt iets over het gebrek aan arbeidsvreugde.'
  Volgens Tjeenk Willink hebben we te maken met een 'sluipende crisis' die niet met organisatorische maatregelen - een reorganisatie hier, een betere manager daar - kan worden verholpen, als is die suggestie vaak wel gewekt. 'Het is een politieke crisis die de politiek niet op eigen kracht kan oplossen. De politiek weet niet meer wat de eigen functie is. Politiek is vooral besturen en financieel beheer geworden. En als de vertegenwoordigende democratie hapert, komt het op de maatschappelijke democratie, de burgersamenleving aan.'
  Publieke diensten zijn over een breed politiek front te lang verwaarloosd. 'Ondanks alle verschillen waren politieke partijen het decennia lang altijd over één ding eens: maximaal haalbare bezuinigingen op het openbaar bestuur, terwijl er steeds meer taken bij kwamen.'
  Ik hoor dat we sterke politici nodig hebben met moreel leiderschap. Ik weet niet eens wat daar precies mee wordt bedoeld. Ik weet wel dat leiderschap niet voldoende is om de betonrot aan te pakken.'  (Tjeenk Willink: 'We zijn de publieke zaak structureel aan het uithollen', FD 11 december 2018)

Artikel: Moreel leiderschap. Het ethos geeft als het erop aankomt de doorslag. (januari 2019)

Terug naar Overzicht alle titels

Ad Verbrugge, Govert Buijs & Jelle van Baardewijk

Het goede leven en de vrije markt : een cultuurfilosofische analyse
Lemniscaat 2018, 452 pagina's  - € 29,95

Wikipedia: Ad Verbrugge (1967) en website Centrum Èthos: Govert Buijs (1964) en Jelle van Baardewijk (1982)

Korte beschrijving
Centraal in deze lijvige cultuurfilosofische studie staat de vraag wat het goede leven is en hoe de vrije markt het zicht op het goede leven verruimt dan wel belemmert. Door de eeuwen heen zijn verschillende visies op het goede leven geformuleerd, maar volgens de auteurs staan daarin vijf dimensies centraal: relaties met medemensen, instituties, het lichaam, de natuur en de zindimensie. De auteurs laten in het eerste deel zien hoe de menselijke vrijheid centraal kwam te staan in visies op het goede leven en ook ten grondslag ligt aan de moderniteit en de vrijemarkteconomie. In het tweede deel laten ze zien hoe de moderniteit en de vrije markt van invloed zijn geweest op de vijf dimensies van het goede leven. Hun visie is tamelijk donker: zij zien de vrije markt als een nieuwe dwangbuis waarin de vrijheid van de mens teniet wordt gedaan. Een nieuwe visie op mens en wereld is nodig. Het derde deel bevat vertaalde tekstfragmenten. Goed geschreven boek, primair bedoeld als examenkatern in het filosofieonderwijs op het vwo, maar interessant voor een breed publiek. Voorzien van illustraties in zwart-wit en een register.

Tekst op website uitgever
De vrije markt is overal: ze verspreidt zich over de hele wereld en haar rol in ons persoonlijke leven is groter dan ooit. Allerlei goederen en diensten zijn toegankelijk geworden voor steeds meer mensen en het mondiale welvaartsniveau was nooit eerder zo hoog. Toch dringt zich de laatste jaren ook de vraag op naar de schaduwkanten van de globaliserende markt. Wat gebeurt er met een samenleving als allerlei maatschappelijke sectoren steeds meer in termen van de markt worden uitgelegd? Wat doet het met de kwaliteit van onze relaties als mensen zichzelf en elkaar als homo economicus opvatten en zij zichzelf gaan begrijpen als producerende, consumerende en concurrerende individuen? Bovendien, kunnen we ons op de lange termijn wel een dergelijke economische bedrijvigheid veroorloven, bijvoorbeeld ten opzichte van de natuur? En welke rol speelt de moderne techniek in dit verband?

Fragment uit hoofdstuk 8. de Januskop van instituties
7. Een nieuwe lange weg door de instituties?
Van oudsher beschikken mensen over het vermogen om instituties in te richten om de onzekerheid en dreigende destructiviteit van de natuur en van menselijke relaties tegen te gaan. Maar soms is het middel erger dan de kwaal: instituties kunnen zelf knechtend en onderdrukkend worden. Momenteel worden in allerlei maatschappelijke sectoren keiharde afrekenregels en prestatiemodellen gehanteerd, die het goed leven eerder lijken te fnuiken dan te bevorderen.
  Tevens lijkt het van eminent belang dat er een subtiele machts- en samenwerkinsbalans bestaat tussen de diverse institutionele domeinen, tussen markt, overheid,civil society en kennisinstituten (scholen, universiteiten). Alleen wanneer zij elkaars uitwassen in toom houden, zijn ze gezamenlijk in staat het goede leven te faciliteren. Een allesbeheersende familiesfeer, zonder staat of markt, leidt al snel tot maffiapraktijken en/of tribalisme, is totaliteit; een marktsfeer zonder ene duidelijk regulerende overheid en ook respect voor het private leven, levert een neodarwinistische wereld van 'struggle for life' en 'survival of the fittest' op, waarin grote inkomens- en vermogensconcentraties samengaan met verpaupering en fysieke en/of psychische uitbuiting. Het heeft er alle schijn van dat de hier bedoelde balans in de laatste jaren vergaand verstoord is ten gunste van een qua reikwijdte ongeremd marktdenken dat inhoudelijk tegelijk heel beperkt is. (pagina 221)

Lees ook Tijd van onbehagen : filosofische essays over een cultuur op drift (uit 2004) en Staat van verwarring : het offer van liefde (2013) van Ad Verbrugge.

Terug naar Overzicht alle titels

Fabian Scheidler

Het einde van de megamachine : een korte geschiedenis van een falende beschaving
Lemniscaat 2018, 424 pagina'  - € 24,95

Oorspronkelijke titel: Das Ende der Megamaschine. Geschichte einer scheiternden Zivilisation (2015)

Wikipedia: Fabian Scheidler (1968)

Korte beschrijving
Los van ideologie bestaat steeds meer consensus over de onhoudbaarheid van ons economisch systeem gezien de druk op milieu en mensenrechten. Dit boek neemt kritisch stelling en schetst een inktzwart beeld over de opkomst van de westerse beschaving, die stelselmatig de hele wereld heeft veranderd in een soort megamachine. Deze megamachine wordt in stand gehouden door bezit, krediet en schulden en een onterecht vooruitgangsdenken dat de mensheid al vijfduizend jaar in zijn ban houdt. De historische ontwikkelingen en verbanden worden meeslepend geschetst, maar de nuance ontbreekt. De lezer wordt eerder murw geslagen door de onvermijdelijkheid van dit voortrazende systeem dan gemotiveerd tot andere gedachten. Het laatste hoofdstuk probeert oplossingen aan te reiken, die enigszins obligaat liggen op het vlak van duurzaamheid, collectiviteit en kleinschaligheid. Uit het voorbeeld van het eeuwenoude waterbeheer op de Balinese rijstvelden moet de lezer wat moed putten. De voorgaande hoofdstukken lijken echter weinig reden tot hoop te bieden. Met kleine zwart-witillustraties, eindnoten, een chronologisch overzicht en literatuuropgave.

Tekst op website uitgever
De toekomst van de aarde is in gevaar: 5.000 jaar aan menselijke beschaving heeft geleid tot een vernietiging van menselijke samenlevingen en van ecosystemen. Een wereldcrisis staat op het punt van uitbreken. Wie wil begrijpen hoe het zover heeft kunnen komen, en wat we eraan kunnen doen, is bij Fabian Scheidler aan het goede adres.

Scheidler ontmantelt de westerse vooruitgangsmythologieën en laat zien hoe de alomtegenwoordige focus op kapitaalvermeerdering de menselijke toekomst in gevaar heeft gebracht. Tegen de achtergrond van de klimaatchaos, afnemende hulpbronnen, financiële instorting en massale armoede is de tijd gekomen voor ingrijpende veranderingen van onze beschaving: door ons te verzetten tegen de onderdrukking van het systeem, door zelforganisatie en door échte democratie, lukt het ons misschien de megamachine te stoppen voordat het te laat is.
De combinatie van economische, culturele en ecologische perspectieven maakt van Het einde van de megamachine een uniek boek. Het verduidelijkt de wereld om ons heen, maakt ons boos en zet ons aan tot actie.

Fragment uit (de) Inleiding
'Ze maken alles kapot, onbegrijpelijk,' zei onlangs een bejaarde buurvrouw tegen me nadat ze de documentaire met de onschuldig ogende titel Zand had gezien. Die toont hoe het spreekwoordelijke zand aan zee inmiddels schaars begint te worden, omdat wereldwijd stranden, rivierbeddingen en zeebodem worden afgebaggerd om in de hoogbouw van Dubai of Shenzhen te verdwijnen. 'Komt er nooit een einde aan, houden ze dan nooit eens op?' vroeg ze me.
  We zijn er op dit moment getuige van hoe een hele planeet die vier miljard jaar nodig heeft gehad voor zijn ontwikkeling, wordt opgestookt in een wereldwijde economische machinerie die massa's goederen en tegelijk massa's afval produceert, waanzinnige rijkdom en massale armoede, permanente overspanning en onnutte kracht. Een buitenaards wezen dat ons zou bezoeken, zou dit systeem volstrekt idioot vinden. En toch kent het een zekere rationaliteit. De harde kern van deze rationaliteit bestaat uit de oneindige vermeerdering van het aantal nullen op de bankrekeningen van een relatief overzichtelijk aantal mensen. Het verlengen van die getallen lijkt uiteindelijk het enig overgebleven doel van de wereldwijde megamachine te zijn. De aarde wordt voor een eindeloos groeiend aantal nullen verbrand.
  Eigenlijk weet iedereen hoe verwoestend dit systeem is, dat het ziek is en ziek maakt. Tachtig procent van alle Duitsers zou volgens enquêtes liever een ander economisch systeem zien. De tijd dat we enthousiast waren over de vooruitgang en euforisch over de markt, ligt ver achter ons. Vrijwel niemand die ik in de afgelopen tien jaar heb gesproken - of het nu conservatieve, linkse, ecologisch bewuste, jonge of oude mensen - gelooft nog in de toekomst van dit systeem wanneer men eerlijk is en zijn professionele houding even laat varen. Maar tegelijk heerst er een beklemmende radeloosheid. Het raderwerk lijkt, hoewel het duidelijk zinloos en verwoestend is, niet te stoppen. Na het fiasco van tientallen jaren van klimaatonderhandelingen die meer CO2 hebben gekost dan ze hebben bespaard, internationale conferenties over de bestrijding van de honger plus enkele hooguit oppervlakkige reparaties aan een internationale financiële markt die een gevaar vormt voor de openbare veiligheid, verwacht inmiddels niemand nog werkelijk een wereldwijde trendbreuk in het beleid van regeringen. Hoewel de kennis over de fatale gevolgen van zo doorgaan met de dag toeneemt, houden de kapiteins van de grote machine vastberaden koers in de richting van een onvermijdelijk ongeluk. (pagina 11-12)

Terug naar Overzicht alle titels

Ingrid Robeyns

Rijkdom : hoeveel ongelijkheid is nog verantwoord? 
Reeks Nieuw Licht
Prometheus 2019, 98 pagina's  -  € 12,50

Wikipedia: Ingrid Robeyns (1972)

Korte beschrijving
Econoom en filosoof Robeyns maakt zich grote zorgen over de alsmaar groter wordende ongelijkheid. Ze opent dit boekje met de stevige claim dat economie en ethiek in elkaars verlengde behoren te liggen. Velen denken dat we meer aan armoedebestrijding moeten doen. Maar volgens Robeyns doen we er beter aan ons meer voor extreme rijkdom en het leven van de superrijken te gaan interesseren. Er moet een rijkdomsgrens komen, want rijkdom is helemaal niet ethisch neutraal of een louter persoonlijke kwestie. Enige mate van rijkdom is een goede zaak. Laten we niet vergeten dat sommigen meer, stressvol en fysiek zwaar werk doen. Er blijven prikkels nodig om de juiste mensen op de juiste plaats te krijgen. Het is extreme rijkdom die onwenselijk is. Extreme rijkdom ondermijnt onze democratie, is niet verenigbaar met onze ecologische plichten en gaat gepaard met een suboptimale verdeling van geld. Met dit prima boekje krijgt Robeyns hopelijk dezelfde aandacht van een breed Nederlands publiek die ze in het buitenland al enige tijd geniet. Met een overzicht van geraadpleegde literatuur en websites. Pocketuitgave; normale druk.

Tekst op website uitgever
In 2018 ging Jeff Bezos, de oprichter van Amazon.com, als eerste mens over de 100 miljarddollargrens. De inkomensverschillen worden wereldwijd groter. De topman van Coca-Cola kreeg het 427-voudige van de laagstbetaalde; bij Walt Disney is dat zelfs ruim het 650-voudige. Steeds meer geld wordt door steeds minder mensen verdiend.
Volgens Aristoteles was geld vooral een handig ruilmiddel, maar het gevaar van dit aantrekkelijke middel is volgens Aristoteles dat het geld zelf begerenswaardig wordt. Het gaat alleen nog om het geld en om meer geld. En zo bereikten we 2400 jaar na Aristoteles’ analyse de 100 miljarddollargrens.
Maar is het erg dat sommigen zoveel hebben en anderen niet? Volgens Ingrid Robeyns zijn die extreme verschillen schadelijk voor mens en maatschappij. In Rijkdom herleest ze Aristoteles en laat ze zien dat er grenzen zijn aan hoeveel ongelijkheid een maatschappij kan verdragen. Extreme rijkdom is een gevaar voor de democratie, is niet te verzoenen met onze ecologische plichten en leidt tot een onrechtvaardige verdeling van welvaart. Extreme rijkdom is veel minder onschuldig dan we misschien wel denken.

Ingrid Robeyns (1972) is hoogleraar ethiek van instituties aan de Universiteit Utrecht.

Fragment uit 5. Onverdiend vermogen
Een ander probleem met het idee van 'rijk door eigen verdienste' is dat topinkomens niet altijd in de eerste plaats de productiviteit weerspiegelen van de betreffende topmanager, maar het gevolg zijn van een set gedeelde normen en waarden van topbestuurders die het normaal vinden dat ze dergelijke hoge inkomens verdienen. De extreme beloningen van topmanagers zijn geen afspiegeling van de extreme meerwaarde die hun werk oplevert in de organisatie of het bedrijf. Ze zijn een afspiegeling van wat ze, in de arbeidsmarkt voor topverdieners, in staat zijn te onderhandelen, en die onderhandeling weerspiegelt ook wat deze groep mensen elkaar vertelt dat hun werk waard is. Natuurlijk zijn bepaalde verschillen in beloning gerechtvaardigd, Ten dele is enige mate van loonongelijkheid gerechtvaardigd vanuit efficiencyoverwegingen: we willen als samenleving gewoon dat we genoeg chirurgen hebben, en het helpt dan om mensen die talentvol zijn op dit gebied een goede beloning in het vooruitzicht te stellen. Als een potentiële chirurg evenveel kan verdienen  als yogaleerkracht of als boekenverkoper, is het maar de vraag of we als samenleving genoeg chirurgen hebben, In beroepen die intrinsiek of instrumenteel waardevol zijn voor de samenleving willen we dat mensen de financiële erkenning krijgen voor grote inspanningen, jarenlange investeringen in hun kennen en kunnen, het dragen van grote verantwoordelijkheid, of het uitvoeren van sleutelfuncties ten dienste van organisaties, bedrijven of de samenleving. Maar deze overwegingen kunnen hoogstens enige ongelijkheid in lonen rechtvaardigen, en niet de absurde ongelijkheden die we de laatste jaren hebben zien ontstaan. (pagina 65-66)

Artikel: Ingrid Robeyns in de media met nieuwe boek 'Rijkdom'

Artikel: Moneyland: het zal nooit makkelijker zijn om ertegen op te treden dan nu.  (april 2019)

Startpagina Nieuw Licht



Tegenlicht
Op zondag 12 april 2020 stonden Anand Giridharadas en Ingrid Robeyns centraal in de aflevering Kijken naar de rijken. Ook een interview met Anand Giridharadas: Hoe de superrijken onze democratie ondermijnen (24 december 2019)

Terug naar Overzicht alle titels

Rosanne Hertzberger 2

Het grote niets : waarom we te veel vertrouwen hebben in de wetenschap
Prometheus 2019, 89 pagina's  -  € 12,99

Korte beschrijving
We hebben te veel vertrouwen in de wetenschap. En dat is ten diepste irrationeel. En juist omdat wetenschap de hedendaagse afgod is geworden – zegt Hertzberger met een beroep op Francis Bacon (1561-1626) –, willen velen de wetenschap voor hun karretje spannen. Iets waar politici en beleidsmakers heel druk mee bezig zijn. Dat beweert althans de schrijfster en microbiologe Rosanne Hertzberger in dit recent verschenen boekje. De lijn van haar betoog lijkt te zijn dat het misbruik van wetenschap, waarvan mindfulness-studies het voorbeeld zijn, een uiting is van een te groot vertrouwen in wetenschap, dat teruggaat op nihilisme, dat de levensbeschouwing van de hedendaagse mens lijkt te zijn. Zo blijkt dit kleine boekje (de hoofdtekst telt hooguit 55 pagina's, je leest het in anderhalf uur uit) over een tamelijk klein onderwerp heuse maatschappijkritiek te belichamen, die gaat over onze verwoede pogingen om het nihilisme, dat is ontstaan met de teloorgang van religie, op alle mogelijke manieren te ontvluchten. Verfrissend, erg goed geschreven; het boekje verdient een breed lezerspubliek. Met literatuurverwijzingen in eindnoten. Pocketuitgave; normale druk.
Korte beschrijving op website uitgever
De mens denkt zijn bestemming te hebben bereikt in een zakelijk, redelijk en evidence-based bestaan. De lifestyle van meditatie en mindfulness past perfect binnen die nihilistische tijdsgeest: ieder voor zich, emoties negerend én wetenschappelijk verantwoord.

Maar het vertrouwen in de wetenschap is te groot en misplaatst, betoogt Rosanne Hertzberger op onnavolgbare wijze. Ze laat zien hoe we onze ogen sluiten voor de valkuilen van wetenschappelijk onderzoek en hoe we stelselmatig vergeten dat we ook zonder geloof nog altijd mens zijn: hopeloze kuddedieren, tot in onze tenen onredelijk, dol op rituelen en theater. Om niet door het grote niets van onze tijd te worden opgeslokt luidt Hertzberger de noodklok: geef de mens zijn irrationele leven terug en de wetenschap haar zekerheid.

Rosanne Hertzberger (1984) is schrijver en microbioloog. Ze is sinds 2009 columnist voor nrc Handelsblad. In 2017 verscheen haar eerste boek, Ode aan de e-nummers. Datzelfde jaar trok haar eigenzinnige optreden in Zomergasten ruim een half miljoen kijkers.

Fragment
Alle vertroebelingen van de geest die Francis Bacon beschreef gelden ook in onze tijd. Ook wij laten ons meeslepen door ons verlangen naar spektakel en theater, ook wij zien wat we willen zien. Het blijft een blokkade die ons verhindert om goede wetenschap te bedrijven.
  Er zit een scène in The Big Short, een film over de financiële crisis, waarin de hoofdpersonen naar Florida gaan, naar een prachtige nieuwbouwwijk met villa's waar ze zich voordoen als huizenkopers. Ze komen in contact met een makelaar en twee hypotheekadviseurs. Wat blijkt? Huizenkopers in de buurt hadden geen enkele financiële draagkracht nodig om een enorme hypotheek te kunnen krijgen. Iedereen kon lenen. Daar in die wijk realiseren ze zich hoe ernstig de Amerikaanse hypothekensector eraan toe is. Ze zien niet zomaar een praktijk die zorgen baart. Ze zien de aankomende huizenbubbel en crisis in hun volledigheid voor zich.
  Ik heb zo'n zelfde ervaring wanneer ik  mindfullnesspapers lees en de levensbeschouwelijke achtergronden van de betrokken onderzoekers bekijk; voorbeelden van een grotere crisis. Een groep diepgelovige wetenschappers die slecht gecontroleerde studies uitvoert om bedrijven in staat te stellen hun onzinapplicaties als 'evidence-based' te verkopen.
  De vraag is of een gemiddelde burger doorheeft dat deze wetenschapscrisis zich voltrekt. Zijn vertrouwen blijft immers hoog, een 7,1, weet u nog? Al die Nederlanders die geloven dat wetenschappers zorgvuldig werken, deskundig onderzoek uitvoeren en te vertrouwen zijn. Zien zij deze crisis niet? Of willen ze haar niet zien? Ik geloof bijna dat het laatste het geval is. Wetenschap is voor velen het laatste bastion van kennis. Als dat slechts een kwetsbaar fort blijkt, waar moet je dan nog op vertrouwen? (pagina 58-59)

Wikipedia: Rosanne Hertzberger (1984) en haar website 

Lees ook: Ode aan de E-nummers : waarom E-nummers, kant-en-klaar-maaltijden en conserveermiddelen ons leven beter maken (uit 2017)

Startpagina Nieuw Licht

Terug naar Overzicht alle titels

Bruno Latour 2

Waar kunnen we landen? : politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime
Octavo 2018,132  pagina's - € 19,50

Oorspronkelijke titel: Où atterrir? Comment s'orienter en politique (2017)

Wikipedia: Bruno Latour (1947)

Korte beschrijving
De bekende Franse (klimaat)filosoof laat zijn licht schijnen over mondialisering, toenemende ongelijkheid en het ontkennen van klimaatveranderingen. We leven met het verlies van een gemeenschappelijke horizon om deze problemen aan te pakken. Denk aan Brexit, de verkiezing van Trump, migratiestromen en het verdrag van Parijs 2015. Welk krachten leiden tot daling van wereldwijde solidariteit? Waar liggen de universele kansen voor de oplossing van klimaatproblemen? Deze problemen overstijgen de staatsgrenzen. En waarom speelden ecologie en vrouwenrechten zo'n kleine rol in de sociale strijd van de vorige eeuw? Economische groei is geen duurzame oplossing. Gesloten grenzen ook niet. Trump schept volgens Latour duidelijkheid in het verhaal; bij een volgende ramp moet Europa zichzelf zien te redden. Een hartstochtelijk Frans pleidooi voor Europa. Knappe vertaling. Met enkele figuren en talrijke voetnoten. Pocketuitgave; kleine druk.

Tekst op website uitgever
We begrijpen niets van de politiek van de laatste decennia als we het vraagstuk van het klimaat niet centraal stellen, dat is de prikkelende hypothese van filosoof Bruno Latour. De klimaatkwestie behoort tot de kern van de geopolitiek en is rechtstreeks verbonden met ongelijkheid en onrechtvaardigheid. Dit blijkt uit de terugtrekking van de Verenigde Staten uit het Parijse klimaatakkoord, de toename van migratiestromen door oorlogen en klimaatmutatie en de Brexit. Het is alsof een groot deel van de elites het ideaal van een gedeelde wereld heeft opgegeven.

Om weerstand te bieden aan deze situatie moeten we een gemeenschappelijke oriëntatie vinden. Daarvoor is een kaart nodig met de posities van het nieuwe politieke landschap. Bruno Latour geeft een overtuigende aanzet tot het tekenen van zo’n kaart en besluit met een pleidooi voor het Europa waarin hij zou willen landen. Kunnen we politiek herdefiniëren als wat ons terugvoert naar de aarde?

Bruno Latour is een Franse filosoof en antropoloog. Tot zijn bekendste boeken behoren Laboratory Life (met Steve Woolgar; 1979), Nous n’avons jamais été modernes (1991) en Face à Gaïa (2015; Oog in oog met Gaia  (2017). Bruno Latour is als emeritus hoogleraar verbonden aan het medialab en het programma politieke kunsten van Sciences Po in Parijs.

Fragment uit 5
Om de sleetse metafoor van de Titanic van stal te halen: de leidende klassen begrijpen dat de schipbreuk onvermijdelijk is, ze maken zich meester van de reddingsboten, en ze vragen het orkest lang genoeg slaapliedjes te blijven spelen zodat ze er in het nachtelijk duister vandoor kunnen gaan voordat de andere klassen door de overmatige slagzij worden opgeschrikt.
  Als we een veelzeggende illustratie willen, waar ditmaal niets metaforisch aan is: oliemaatschappij ExxonMobil besluit begin jaren negentig, in het volle besef van de situatie, na uitstekende wetenschappelijke artikelen te hebben gepubliceerd over de gevaren van klimaatverandering, zwaar te investeren in de verwoede winning van aardolie en tegelijk in een al even verwoede campagne die de stelling moet promoten dat er van dreigend gevaar geen sprake is.
  Die mensen - die we voortaan de obscurantistische elites moeten noemen - hebben begrepen dat ze, als ze comfortabel willen voortleven, niet langer moeten doen, zelfs niet in hun dromen, alsof ze de aarde delen met de rest van de wereld.
 Aan de hand van die hypothese kan worden verklaard hoe de mondialisering-plus de mondialisering-min is geworden.
  Terwijl we tot de jaren negentig modernisering (als we ervan profiteerden tenminste) konden associëren met begrippen als vooruitgang, emancipatie, rijkdom, comfort, luxe zelfs en, vooral, rationaliteit, is door de verwoede deregulering, de explosieve toename van ongelijkheden en de teloorgang van de solidariteit modernisering gaandeweg geassocieerd geraakt met de idee van willekeurig besluit dat nergens vandaan komt en dat in het belang van slechts enkelen is. De beste aller werelden is de slechtste geworden.
  Over de reling geleund zien de lagere klassen, nu helemaal wakker, de reddingsboten wegvaren in de verte. Het orkest blijft weliswaar Nearer, My God, to Thee spelen, maar de muziek kan het razende geschreeuw niet meer overstemmen.
  En we moeten inderdaad van razernij preken, willen we de reacties van ongeloof en onbegrip begrijpen van wie zo in de steek gelaten en verraden zijn.

  De elites hebben waarschijnlijk al vanaf de jaren tachtig of negentig aangevoeld dat het feest voorbij was en dat ze zo snel mogelijk gated communities moesten inrichten om niets meer te hoeven delen met de massa's, en vooral niet met de 'niet-blanke' massa's, die algauw overal op de planeet in beweging kwamen omdat ze van hun thuisgrond werden verjaagd. Maar we kunnen ons voorstellen dat ook de verliezers van de mondialisering gauw genoeg hebben begrepen dat als die mondialisering naar de haaien was, ook zij gated communities nodig zouden hebben.
  Uit de reacties van de ene kant volgen de reacties van de andere - terwijl beide reageren op die andere heel wat radicalere reactie, die van de Aarde, die de klappen niet langer gewoon incasseert en steeds harder terugslaat.
  Het in elkaar grijpen van zulke reacties lijkt alleen irrationeel als we vergeten dat het hierbij gaat om eenzelfde kettingreactie, waarvan de oorsprong moet worden gezocht in de reactie van de aarde op ons doen en laten. Wij zijn begonnen - wij, het Avondland, juister gezegd Europa. Er is niets aan te doen; we moeten leren leven met de consequenties van wat we hebben ontketend.
  We begrijpen niets van de ontstellende toename van ongelijkheden, of van de 'populistische golf', of van de 'migratiecrisis', als we niet begrijpen dat het gaat om drie begrijpelijke - zij het ondoeltreffende - antwoorden op de heftige reactie van een bodem tegen wat hij van de globalisering te verduren heeft gekregen.
  Tegenover het dreigende gevaar zou men dus - conform onze politieke fictie - hebben besloten het niet onder ogen te zien, maar te vluchten. Sommigen trekken zich terug in de gouden kooi van de 1% ('Veiligheid voor de superrijken boven alles!'), anderen klampen zich vast aan vaste grenzen ('Gun ons in 's hemelnaam tenminste een stabiele identiteit!'), weer anderen ten slotte, de ellendigsten van allemaal, kiezen de weg van de ballingschap.
  Welbeschouwd zijn we allemaal 'verliezers van de mondialisering'(-min) - die haar aantrekkingskracht begint te verliezen. (pagina 30-32)

Draadje (juli 2021)

Citaat uit een interview
"Het probleem is dat de kennis over het klimaat berust bij de wetenschap", legt Latour uit. "De meeste mensen herkennen de verandering niet. Ze zeggen: er gebeuren rare dingen in mijn tuin. Maar verder is het leven goed." Volgens Latour missen we dan ook de psychologische gesteldheid om de feiten tot ons door te laten dringen. We moeten veranderen, maar dóen het niet - ziedaar het probleem. Van die onwil te veranderen is Donald Trump hét symbool geworden. ()

"Het is geen kwestie van 'waarheid'", reageert Latour onmiddellijk, het woord waarheid met zijn handen voorziend van aanhalingstekens. "Die demonstranten voelen zich verraden. En daarin hebben ze gelijk. Het is hetzelfde met de populistische bewegingen in Nederland, in Duitsland of in Italië, Overal! Aan die mensen is het idee verkocht dat ze eindeloos kunnen doorconsumeren. Dat leek ook lange tijd zo, vooral door de beschikbaarheid van olie. Al die tijd is hun verteld dat ze het gevoel ergens bij te horen beter konden verruilen voor de belofte van oneindige ontwikkeling. En nu krijgen ze ineens te horen dat het voorbij is. The fiesta has finished. Alleen zijn ze nooit gewaarschuwd. Dan is het volkomen logisch dat je zegt: als je ons die beloofde globalisering niet geeft, bescherm dan tenminste de identiteit die we daarvoor hebben opgegeven." Korte stilte, "Al is die identiteit natuurlijk ook een droom." Trouw: 'Het is zinloos níet te praten over Heimat' (27 november 2018)

Recensie: Hoe klimaatwetenschap en politiek verweven zijn (NRC 15 november 2018)

Lees ook: Oog in oog met Gaia : acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime (uit 2017)

In de bundel De grote regressie : vijftien grote denkers over de geest van de tijd (uit 2017) staat ook een essay van Bruno Latour.

Boeken over onze nieuwe omgang met niet-dieren en dingen

Terug naar Overzicht alle titels

Annette Kukh, Dirk Holemans en Pieter Van den Broeck

Op grond van samenwerking : over commons, huisvesting, ruimte en landbouw
EPO 2018, 424 pagina's - € 26,50

Korte beschrijving
Al meer dan twee eeuwen wordt grond geprivatiseerd, verkaveld en vermarkt. En al even lang zijn er schuchtere pogingen om dat proces te stoppen of om te keren – denk aan pacht, sociale woningbouw, natuurherstel of stadsvernieuwing. In dit boek tonen de auteurs praktijkvoorbeelden waarin mensen gezamenlijk optreden als de publieke overheid én de markt tekortschieten. De initiatieven verzachten effecten van vermarkting. Tegelijk botsen ze op het ‘absolute’, wettelijk verankerde recht op eigendom, of op nieuwe privatisering. Bij vragen over gedeeld eigenaarschap of gebruiksrecht beland je bij de commons: culturele en natuurlijke hulpbronnen gebruikt en beheerd door burgers. Op grond van samenwerking bundelt bijdragen van diverse Vlaamse experten inzake commons, en vertrekt vanuit het INDIGO-project. Dit boek richt zich tot een brede groep van praktijkmensen die op zoek zijn naar nieuwe, meer solidaire manieren om grond te beheren.

Tekst op website uitgever
Bijdragen van diverse Vlaamse experten inzake commons, vertrekkend vanuit het INDIGO-project. Dit boek richt zich tot een brede groep van praktijkmensen die op zoek zijn naar nieuwe, meer solidaire manieren om grond te beheren.

Al meer dan twee eeuwen wordt grond geprivatiseerd, verkaveld en vermarkt. En al even lang zijn er schuchtere pogingen om dat proces te stoppen of om te keren. In dit boek tonen de auteurs praktijkvoorbeelden waarin mensen gezamenlijk optreden als de publieke overheid en de markt tekortschieten. De initiatieven verzachten effecten van vermarkting. Tegelijk botsen ze op het 'absolute', wettelijk verankerde recht op eigendom, of op nieuwe privatisering. Bij vragen over gedeeld eigenaarschap of gebruiksrecht beland je bij de commons: culturele en natuurlijke hulpbronnen gebruikt en beheerd door burgers. 'Op grond van samenwerking' bundelt bijdragen van diverse Vlaamse experten inzake commons

Fragment uit 1. commons als noodzaak
4.3 Hybride commons: burgers, private sector en overheid
Dat een geïdealiseerd beeld van de commons onrealistisch en ongewenst is, blijkt uit diverse bijdragen in dit boek: niet alle commons zijn 'per se goed'. Waar volgers van Ostrom nog al eens vergeten dat de historische commons ook in een bredere socio-economische en sociopolitieke context tot stand kwamen en functioneerden, blijkt hoe concrete commons hybride mengsels zijn van diverse beheersvormen. Commons in enge zin zijn essentieel voor hun nadruk op burgerinitiatief, gedeeld gebruik en beheer, en solidariteit als compleet ondergewaardeerd organisatieprincipe. Maar naast commons in enge zin, staan ook markt en staat. Polanyi tonde al aan dat in alle grote samenlevingen vóór het kapitalisme, naast uitwisseling die gebaseerd is op wederzijdsheid, ook herverdeling en marktrelaties mechanismen waren om toegang tot hulpbronnen te organiseren. Onder andere sociale wetenschappers Erik Swyngedouwm Bob Jessop en Frank Moulaert spreken van hybride governances of metagovernance.

  Misschien moeten we dus zoeken naar een triadische opvatting van de commons, als een vergeten derde en belangrijke naast privaat en publiek, naast markt en staat. Holemans gebruikt een driehoek om dat te expliciteren, waarbij de twee hoekpunten aan de basis van de driehoek staan voor de organisatievormen staat en markt, en het derde hoekpunt (boven) de commons vertegenwoordigen. Zo kan elke wijze van organisatie, die steeds hybride is, gesitueerd worden in de driehoek. Zo kan ook het klassieke debat - meer staat of meer markt, dat zich enkele begeeft op de basislijn van de driehoek - worden overstegen. Wanneer men de commons opvat als een derde pool die de neoliberale versmelting van markt en staat, privaat en publiek openbreekt, toont de commonsbeweging haar potentieel. Men zou kunnen zeggen dat hier de eerste taak van de herontdekking van de commons zit: het ongedaan maken van de neoliberale fusie tussen staat en markt. De commons moeten niet (alleen) als radicaal alternatief worden opgevat zonder of zelfs tegen de staat, en buiten of tegen de markt. Een triadische opvatting kan hier helpen: het elkaar in evenwicht houden van drie krachten kan een norm worden om commonsinitiatieven af te wegen. In die zin kunnen de commons een schakel, moment, wig of plek van mediatie vormen waar overheid en markt samenkomen. (pagina 28-29)

Recensie: Boekrecensie - Commons als politiek-realistische utopie (Walter Lotens) (21 november 2018)

Terug naar Overzicht alle titels

Paul Hawken

Drawdown : het meest veelomvattende plan ooit om klimaatontwrichting te keren
Maurits Groen 2018, 258 pagina's - € 25,--

Oorspronkelijke titel: Drawdown: The most comprehensive plan ever proposed to reverse global warming / edited by Paul Hawken (2017)

Wikipedia: Paul Hawken (1946) en zijn website Drawdown

Korte beschrijving
Dit boek is de weerslag van systematisch onderzoek naar honderd klimaatoplossingen in onder meer industrie, landbouw, energie, bossen en vervoer. Het laat de effectiviteit zien van de acties die we kunnen ondernemen. Achter het project Drawdown zit een groep voorlopers, wetenschappers, die zich richt op wat we kunnen doen om de opwarming van de aarde te stoppen. Die positieve invalshoek om gezamenlijk actie te ondernemen in plaats van een angstige en apathische opstelling, is verfrissend. Het plan beschrijft acties, waardoor je meer vertrouwen in de toekomst van een klimaatbestendige wereld kan krijgen. Het mooie beeldmateriaal in kleur ondersteunt de teksten. Tevens bijlagen met de mensen achter het project en met oplossingen gerangschikt naar effect en naar effect per sector. Bijzonder door de integrale opzet. Geschikt voor een brede doelgroep.

Tekst op website uitgever
Nu het probleem van klimaatontwrichting, ruim tien jaar na Al Gore’s 'An Inconvenient Truth', steeds nadrukkelijker en in bredere kring begint in te dalen, dreigt de stemming eromheen er niet positiever op te worden. De omvang van het probleem en de noodzakelijke aanpak dreigt velen te verlammen.

Het geweldige van 'Drawdown' is dat voor dit boek een krachtige internationale coalitie van eminente onderzoekers, professionals en wetenschappers een verzameling van 100 realistische en stoutmoedige oplossingen tegen klimaatverandering identificeerde, en deze grondig doorrekende op benodigde investeringen, het te verwachten financiële rendement, en - uiteraard - op hun klimaateffect. Het resultaat is ronduit 'A Hopeful Truth'. Als we de gepresenteerde oplossingen op mondiale schaal toepassen, dan kunnen we de opwarming van de aarde niet alleen afremmen, maar zelfs een keerpunt bereiken, waarbij de broeikasgas-concentraties in de atmosfeer na een piek zelfs aan een daling beginnen.

Fragment uit (de) Introductie
Drawdown gaat verder dan zonnepanelen en spaarlampen, om te laten zien dat de benodigde oplossingen veel diverser zijn dan alleen die op het gebied van schone energie, en dat er veel effectieve manieren zijn om iets te doen tegen de opwarming van de aarde. Drawdown illustreert hoe we onder meer enorme stappen kunnen zetten door de uitstoot te verminderen van de wat minder bekende broeikasgassen, zoals koelvloeistoffen en 'black carbon' (zwartsel); door de uitstoot van lachgas uit de landbouw te verlagen; en door methaanemissies van veestapels terug te dringen, evenals de CO2-uitstoot door ontbossing. Bovendien demonstreert Drawdown de mogelijkheid om CO2 aan de atmosfeer te onttrekken door innovatieve methodes voor landgebruik, regeneratieve landbouw en boslandbouw.
  Maar nog belangrijker is wat mij betreft dat Drawdown ook laat zien hoe we de angst, verwarring en apathie kunnen overwinnen die om klimaatverandering heen hangt, en hoe we actie kunnen ondernemen als individuen, wijken, dorpen en steden, als land, provincie, investeringsmaatschappij en non-profit organisatie. Dit boek zou de blauwdruk moeten worden voor het bouwen van een klimaatbestendige wereld. Door het hanteerbaar maken  van praktische, inzichtelijke oplossingen die al terrein winnen, laat Drawdown ons een toekomst zien waarin we de opwarming van de aarde kunnen omkeren en een betere wereld kunnen achterlaten voor nieuwe generaties. (pagina xiii).


Terug naar  

Terug naar Overzicht alle titels

Marilynne Robinson

Wat doen wij hier? : over geweten, geloof, geluk en wat het betekent om te leven
Arbeiderspers 2018, 320 pagina's - € 22,99

Oorspronkelijke titel: What are we doing here? : essays (2018)

Wikipedia: Marilynne Robinson (1943)

Korte beschrijving
De auteur (1943) schreef in 1980 haar eerste boek en werd op slag beroemd. Pas 24 jaar later, in 2004, verscheen haar tweede boek ‘Gilead’* waarmee ze de Pulitzer-prijs won. Na nog een aantal romans is er nu ‘Wat doen wij hier?’ Een verzameling essays, overdenkingen en een aantal van haar lezingen. De schrijfster heeft een enorme kennis van theologie, geschiedenis en literatuur en is van mening dat het gebrek aan kennis op dit gebied ervoor zorgt dat onze samenleving niet meer weet wat het verschil tussen goed en kwaad is. Heden ten dage kiezen mensen bijvoorbeeld tussen links en rechts of tussen religie en humanisme. De auteur zelf is gelovig en tegelijkertijd humanist. Zij is van mening dat kennis macht is en wie zich verdiept in de geschiedenis en leert van de grote namen uit het verleden, kan een wezenlijk verschil maken voor de toekomst. Alleen kennis kan de democratie nog redden. De essays lezen niet vlot weg. Vrijwel iedere zin nodigt uit tot overdenken en maakt dat de lezer zich verder in het onderwerp wil verdiepen. Geen lichtvoetig proza maar wel zeer de moeite waard. Ook het hedendaagse politieke klimaat komt ruim aan bod en de schrijfster heeft daar geen goed woord voor over maar komt wel met suggesties voor verbetering. Kleine doelgroep.

Tekst op website uitgever
In een roerige tijd waarin we volgens Marilynne Robinson tussen links en rechts heen en weer worden gesleurd in een draaikolk, vraagt ze zich af wat het betekent om mens te zijn.

Dankzij haar kennis van theologie, geschiedenis en literatuur brengt zij een verloren verleden in verband met het heden, en schenkt zij aandacht aan grote levensvragen als: waarom bestaan wij, hoe moeten wij leven? In prachtig proza pleit ze voor het omarmen van de ideeën van grote denkers, en reflecteert ze op het hedendaagse politieke klimaat en op geweten, geloof, geluk, liefde, schoonheid en wat het betekent om te leven.

Fragment uit De Amerikaanse wetenschapper nu (lezing 2015)
Dit alles staat los van het aloude kantiaanse onderscheid: of de mensheid gezien moet worden als doel of als middel. Het argument tegen ons onderwijssysteem is dat het geen werknemers oplevert die zijn toegerust om mee te komen in de geglobaliseerde economie, de economie van de toekomst. Botter kun je het amper formuleren, de noodzaak die momenteel gevoeld wordt in sommige regio's en die overal elders goedgelovig wordt ontvangen en herhaald: dat wij onze jeugd moeten opofferen om op nationaal niveau prestatiegerichte bekwaamheden te bevorderen, zonder dat ons ooit verteld wordt wie nu eigenlijk zullen profiteren van de winsten of voordelen. Er wordt niet gesuggereerd dat de gaven die zij als individu de wereld kunnen schenken, gestimuleerd door de bereikbaarheid van kennis, nog een plek hebben of van waarde kunnen zijn in de wereld van toekomst; er wordt slechts beweerd dat wij in plaats van onderwijs beter een soort training zouden kunnen verschaffen.
  Als alle instellingen in zekere mate deze druk voelen, voelen publieke instellingen die nog langduriger en ingrijpender. Een universiteit zoals de mijne , die bijna honderdzeventig jaar geleden gesticht is, nog voordat Iowa zelfs maar maisvelden had, levert het ondubbelzinnige bewijs van het soort hoop dat achter de stichting lag en haar gedurende vele generaties ondersteunde. Vrijwel vanaf het begin speelde kunst er een belangrijke rol. Ze werd gesticht toen Emerson actief was en ongeveer in de tijd toen Tocqueville werd gepubliceerd, en men kan rustig stellen dat de universiteit het waarschijnlijk eens is met hun wereldbeeld. En zo ging het met vele of de meeste universiteiten in Amerika. Een creatieve voorbereiding op een universitaire graad, het instituut MFA (Master of Fine Arts) zoals wij dat tegenwoordig kennen, is bedacht in Iowa. Mijn eigen studieprogramma's, de Writer's Workshop, is de oudste van zijn soort op de planeet. Mensen vragen mij van tijd tot tijd, waarom Iowa in Iowa ligt. Ongetwijfeld om dezelfde reden als waarom Bloomington in Indiana ligt. Als we pragmatischer waren aangelegd, zouden we rekening houden met het feit dat als je mensen een betrekkelijk schone lei biedt, de prairie, een fonds net openbare middelen, hoe bescheiden ook, ze evenveel gaan verlangen naar het wonderschone als naar het nuttige of het noodzakelijke. (pagina 96-97)

Terug naar Overzicht alle titels

Dominique Moïsi 2

Triomf van de angst : de geopolitiek van series
Ten Have 2018, 160 pagina's - € 22,50

Oorspronkelijke titel: La géopolitique des séries. Ou le triomphe de la peur (2016)

Wikipedia: Dominique Moïsi (1946)

Korte beschrijving
In zijn eerdere boek 'De geopolitiek van emotie' (2009)* zag de Franse politiek filosoof Dominique Moïsi angst als de belangrijkste emotie in het Westen. Die angst komt voort uit de verdwenen dominantie van het Westen, de geweldsgolf in het Midden-Oosten, een revisionistisch Rusland en falend leiderschap in democratische landen. In z'n nieuwste boek neemt hij die angst wederom als uitgangspunt, maar nu aan de hand van enkele bekende tv-series (zoals Homeland, House of Cards, Game of Thrones). Die invalshoek mag misschien luchtig lijken, maar wordt hier zeer serieus genomen. De betreffende series zijn een spiegel geworden van de echte wereld, waarbij werkelijkheid en fictie in elkaar overlopen. Het is 'n toegankelijk boek geworden, al zijn de voorbeelden en analyses niet echt verrassend. Al met al een vermakelijke culturele vingeroefening en zeker herkenbaar. Geen kleurendruk, geen illustraties, eigentijdse typografie/lay-out. Een lezenswaardig boek voor een redelijke lezerskring.

Tekst op website uitgever 
Dominique Moïsi, de laureaat van de Spinozalens 2018, duidt op originele wijze de tijdgeest aan de hand van series als Homeland en Game of Thrones.

'Vertel me welke serie je kijkt, en ik zeg je wie je bent.' We leven in het gouden tijdperk van tv-series, maar waarom zijn series als Game of Thrones, Homeland en Downton Abbey eigenlijk zo mateloos populair? Vooraanstaand politiek filosoof Dominique Moïsi stelt dat series ons inzicht geven in de geopolitieke verhoudingen en de dominante emoties in de wereld van vandaag de dag - en misschien zelfs van die van morgen.

Wat zien scriptschrijvers van tv-series als zij naar de hedendaagse maatschappij kijken? Voornamelijk angst: angst voor dictatuur en barbarij in Game of Thrones; voor terrorisme of het niet kennen van de identiteit van de vijand in Homeland; angst voor het verdwijnen van de bestaande orde in Downton Abbey; angst voor het verval van de democratie in House of Cards; en voor Rusland in Occupied.

Moïsi laat in dit boek zien hoe deze series resoneren met de stemmingen die wij allemaal voelen, maar die slechts zelden duidelijk gearticuleerd worden.

Triomf van de angst is te zien als de opvolger van Moïsi’s bestseller De geopolitiek van emotie, waarin hij de rol van emoties beschrijft bij internationale conflicten. Angst staat volgens hem centraal in Europa en de Verenigde Staten: angst voor de ander, voor verlies van identiteit.

Fragment uit 1. Het tijdperk van de series
In series met een geopolitiek thema staat de natiestaat nog steeds centraal, zoals die in 1648 bij de Vrede van Westfalen als overwinnaar tevoorschijn kwam uit de dertigjarige oorlog. Een staat die controle uitoefent over een grondgebied met duidelijk vastgestelde grenzen, een vaste bevolking en een regering die in staat is internationale betrekkingen te onderhouden met andere staten. Dit veronderstelt natuurlijk dat de staat het monopolie heeft op het inzetten van een gewapende macht binnen zijn grenzen. Een van de belangrijkste problemen is dat de begrippen staat en natie elkaar miet dekken. Hoeveel etnische minderheden worden er niet geregeerd door staten waar ze nooit bij hebben willen horen? Denk alleen maar aan de Koerden in het Midden-Oosten. De vijandschap die kan bestaan tussen naties en staten is een van de kernpunten in de moderne internationale betrekkingen. Hierdoor ontstaan er afscheidingsbewegingen met een tribaal, etnisch of religieus karakter. In deze context is het bijna onvermijdelijk dat staten waarvan de grenzen ten tijde van de kolonisatie te kunstmatig zijn getrokken falende staten worden, niet bij machte de interne machtsorde te handhaven en hun buitengrenzen te beveiligen.
  Boven staten en naties, grenzen en instituties, dient de rol van individuen te worden benadrukt. Zij maken het verschil, in de geschiedenis in het algemeen zowel als in internationale betrekkingen in het bijzonder. Televisieseries waarin de rol van personen centraal staat, doen de geschiedenis geen geweld aan, maar zorgen er integendeel voor dat ze inzichtelijker worden. Hoe zou je de Franse hegemonie in Europa vanaf de zeventiende eeuw kunnen uitleggen zonder figuren te noemen als kardinaal De Richelieu (1585-1642) en vanzelfsprekend Napoleon Bonaparte (1769-1821)? Hoe zou je de opkomst van Duitsland, voortkomend uit die van Pruisen, in de tweede helft van de negentiende eeuw kunnen analyseren zonder te verwijzen naar Otto von Bismarck (1815-1898)? In de geschiedenis van de twintigste eeuw, die nog dicht bij ons staat, kunnen we tragisch genoeg niet om de dictators Adolf Hitler, Josef Stalin en Mao Zedong heen, evenmin als, op een positievere manier, om Michael Gorbatsjov, die een belangrijke rol speelde in het beëindigen van de Koude Oorlog. Natuurlijk is het van belang om rekening te houden met structurele tendensen en maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de grote Franse historicus Fernand Braudel deed (1902-1985), maar wie de beslissende rol van individuen ontkent, mist simpelweg het meest wezenlijke. De Eerste Wereldoorlog had voorkomen kunnen worden als er staatslieden aan het roer hadden gestaan die deze naam waardig waren. Achteraf bezien, de vergelijking is niet van mij, maar van de Engelse historicus A.J.P. Taylor, krijg je de indruk van een gigantisch treinongeluk, waarbij iedere machinist zijn locomotief op volle snelheid liet doorrijden, zonder zich af te vragen wat de gevolgen zouden kunnen zijn van een botsing met andere treinen. Hebben we vandaag de dag niet collectief het gevoel dat we in een vliegtuig zonder piloot zitten, op een moment dat de turbulentie bijzonder heftig is? In alle televisieseries die we in dit essay analyseren, speelt in meer of mindere mate dit gevoel van controleverlies een rol. (pagina 47-48)

Citaat uit interview
Zoveel vertrouwen als Moïsi in het Europese ideaal stelt, zo weinig vertrouwen koestert hij in de huidige vorm van het instituut EU ('grijs, onpersoonlijk, bureaucratisch') en in zijn heersende politieke klasse. De Churchills zijn dun gezaaid. Het ontbreekt Europese politici aan moed om ingrijpende hervormingen door te voeren. En die zijn broodnodig, want door groeiende economische ongelijkheid staat het continent politiek steeds meer onder druk.
  In 'Triomf van de angst' bespreekt Moïsi de serie 'Borgen', over een fictieve vrouwelijke premier van Denemarken, en hij vraagt zich af: "Zouden vrouwen, omdat ze leven geven en minder gefascineerd zijn door oorlog, van nature beter geschikt zijn om op een redelijke manier macht uit te oefenen?"
  Misschien niet geheel toevallig is de vertrekkende Duitse bondskanselier Angela Merkel de Europese leider die Moïsi het meest hoog acht.
Trouw: De Churchills zijn dun gezaaid (20 november 2018)

 

Lees ook: De geopolitiek van emotie : hoe culturen van angst, vernedering en hoop de wereld veranderen (2009)