Bas van Bavel

De onzichtbare hand : hoe markteconomieën opkomen en ondergaan
Prometheus 2018, 485 pagina's - € 25,--

Wikipedia: Bas van Bavel (1964)

Korte beschrijving
In 2016 verscheen dit spraakmakende boek in het Engels. Nu wordt het voor een breder publiek toegankelijk door een (aangevulde) Nederlandstalige editie. De auteur is als economisch historicus onder andere professor aan de Universiteit Utrecht. De titel refereert aan de bekende econoom Adam Smith die de vrije markt bestuurd zag worden door een onzichtbare hand. Van Bavel deelt die opvatting, maar leerde dat er op enig moment ongelijkheid in de samenleving ontstaat die een collectieve teruggang tot gevolg heeft. Dat blijkt uit zijn onderzoek van markteconomieën in het oude Irak (500-1100), Italië (1000-1500) en de Nederlanden (1100-1800) en ziet hij bevestigd in moderne staten (Engeland, de Verenigde Staten en West-Europa). Hij laat zien hoe steeds sprake is van een cyclus van opkomst en verval. In het verlengde hiervan verwacht hij dat het einde van de westerse markteconomie in zicht is en licht dat ook breed verhalend toe: als de markt dominant wordt, ontstaat een tweedeling in de maatschappij en blijkt het verval onontkoombaar. Soms wat langdradig, maar voor historisch geïnteresseerden zeer leerzaam.

Tekst op website uitgever
Het is een sprookje dat onze markteconomie een onmisbare voorwaarde voor welvaart en rechtsstaat is. Dat weet de internationaal gezaghebbende Nederlandse economisch historicus Bas van Bavel onweerlegbaar aan te tonen. Hij toetst de abstracte beweringen van de economen genadeloos aan de historische werkelijkheid. De vrije markt, die aanvankelijk breed werd omarmd, blijkt na enige tijd de welvaartsgroei juist te remmen: nieuwe economische elites veroveren met hun rijkdom politieke en juridische macht en sluiten nieuwkomers buiten. De ongelijkheid neemt toe, investeringen nemen af. Zo ging het tijdens de bloeitijd van de Arabische cultuur in Irak, in de Italiaanse steden ten tijde van de Renaissance, en ook in de Gouden Eeuw van Antwerpen en Amsterdam. En in onze tijd zal het niet anders zijn. Door ons vast te ketenen aan het Angelsaksische marktmodel hebben we onze eigen mogelijkheden om een neergaande cyclus te stuiten ernstig beknot.

'[Van Bavel schetst] een verhaal van opkomst en neergang waarin, net als in de Griekse tragedies, de elementen die de hoofdrolspelers grootsheid brachten hen uiteindelijk ook in de afgrond doen storten.' - Branko Milanovic, auteur van Wereldwijde ongelijkheid

Bas van Bavel (1964), opgeleid als historicus, is faculteitshoogleraar transities van economie en samenleving aan de Universiteit Utrecht. Hij schreef het boek Manors and Markets, over de sociaal-economische geschiedenis van de Nederlanden in de Middeleeuwen, en talrijke artikelen over marktontwikkeling, ongelijkheid en welvaartsgroei, meestal vanuit een langetermijnperspectief. Daarnaast geeft hij leiding aan Instituties voor Open Samenlevingen, een van de multidisciplinaire speerpunten van de Universiteit Utrecht.

Over The invisible hand: 'Zijn terugblik op de wereldgeschiedenis levert een verrassend actueel boek op en een handleiding voor onze toekomst. (...) Bas van Bavel (...) beschrijft in een gedegen, doorwrocht en uitstekend gedocumenteerd boek hoe sterke beschavingen en samenlevingen ontstaan.'
Frank van den Heuvel in Christen Democratische Verkenningen

'This a beautifully written book, easy to read, which makes it adequate for a wide audience. Above all, it is an original and intellectually challenging piece of scholarly work that breaks new historical grounds.' - Stefano Zamagni in Journal of Economics

'Van Bavel's deep expertise in the subject matter weaves an intricate web of connections of cultural, economic, and social aspects across time and space, and seamlessly draws the reader into a wonderful account.' - Mauricio Drelichman in Journal of Economic Literature

'Van Bavel verdiept met zijn boek het huidige politieke debat en verdient het ook gelezen te worden door al diegenen die de voordelen van de liberale democratie, handelsliberalisering, globalisering en de Europese toenadering koesteren.' - Ton Lansink in Clingendael Spectator

Fragment uit (het) Naschrift
Door zijn druistige aanpak is het niet zeker dat Trump lang aan blijft als president, en er zal vast op enig moment ook een tegenreactie komen. Wellicht volgt een meer gematigd persoon hem op. Desalniettemin is het in dit boek beschreven proces in deze periode weer verder versneld. Bovendien hebben ook eerdere schijnbare tegenwichten, of meer gematigde politici die in het democratisch proces naar voren kwamen, het proces niet teruggedraaid, integendeel. Dit geldt bijvoorbeeld voor regeringsleiders die na de periode-Reagan-Thatcher aantraden, in de jaren negentig, zoals Bill Clinton in de Verenigde Staten, Tony Blair in het Verenigd Koninkrijk, Wim Kok in Nederland en Gerhard Schröder in Duitsland. Hun toon was gematigder dan die van Reagan of Thatcher, of soms zelfs progressief, maar in feite hebben ze het proces van toenemende marktdominantie alleen nog versneld, door deregulering van financiële markten, verlaging van de vennootschap- en vermogensbelasting, flexibilisering van de arbeidsmarkt, enzovoort. Dit deden ze omdat ze de gedachte omarmden dat eerst de vrije markten de economische groei zouden genereren en dat vervolgens de democratisch gecontroleerde overheid die groei zou kunnen omzetten in brede welvaart. Deze gedachte bood de legitimatie voor hun maatregelen ter bevordering van de marktdominantie en mede door hun progressieve woordkeus hadden hun maatregelen vak een groter effect en stuitten ze op veel minder weerstand dan de met ronkende retoriek aangekondigde ingrepen van hun neoliberale voorgangers.
  Vermogensongelijkheid speelt een cruciale rol in de cyclus die in dit boek beschreven wordt. Het is immers vermogensongelijkheid die het omslagpunt in de cyclus bepaalt, want de omslag vindt plaats op het moment dat economische macht (vermogen) wordt omgezet in maatschappelijke en politieke macht. Helaas wordt materiële ongelijkheid in het maatschappelijk debat vaak louter bekeken uit het oogpunt van oneerlijkheid of sociale rechtvaardigheid. Dat geldt met name voor inkomensongelijkheid, die hierom tamelijk veel aandacht krijgt, waarbij de irritatie vooral wordt opgewekt door de torenhoge inkomens en bonussen. Die aandacht gaat vaak gepaard met morele oordelen over 'graaiende bankiers' en 'asociale, op bonussen beluste CEO's'. Gevoelsmatig is deze aandacht misschien begrijpelijk, maar voor de grote, fundamentele ontwikkelingen is deze focus grotendeels misplaatst. het werkelijke proces heeft niets te maken met immoreel gedrag.De meeste bankiers en CEO's zijn degelijke mensen, die heel goed weten wat goed en slecht gedrag is en die gewoon jun werk doen binnen de spelregels die voor hun sector gelden.
  Ik ben er zelfs van overtuigd dat de oplossing alleen maar verder uit beeld raakt door het probleem met zo veel stelligheid te duiden als immoreel handelen van individuen. Het is immers geen moreel, individueel probleem, maar een probleem dat eigen is aan de dynamiek van de markteconomie zelf, dus aan het systeem als geheel. Dit systeem - de markteconomie - kan in tegenstelling tot een democratisch gekozen regering niet ter verantwoording worden geroepen voor de uitkomsten. Bovendien wordt de markteconomie geacht efficiënt en neutraal te werken, dus de uitkomsten moeten we accepteren zoals ze zijn. Alles wat er dan nog resteert, is boosheid over het foute of immorele gedrag van een enkeling die over de schreef gaat, maar daar zit niet het wezenlijke probleem. (pagina 433-435)

Youtube - Onrust in de samenleving (2016)


Artikel: Gelijkwaardigheid is geen regel maar uitzondering. Bij mens, dier én plant (Trouw 6 januari 2018)

We denken in Nederland te leven in een egalitaire samenleving, maar die staat onder druk, zegt Van Bavel: "De gelijkheid die begin vorige eeuw werd ingezet, raken we nu kwijt door een nieuwe fase van schaalvergroting. De instituties die op het niveau van de staat ongelijkheid dempen, worden daardoor ondergraven. En op die nieuwe, mondiale schaal hebben we geen instituties die groei van de ongelijkheid kunnen tegenhouden. De Europese Unie, toch een van de stevigste supranationale instituties, is niet eens bij machte om tot consensus over de vennootschapsbelasting te komen."

Recensie in NRC: Het fiasco van de vrije markt (15 maart 2018) 

Terug naar Overzicht alle titels