Borderline times

Seth Godin - auteur van Tribes : jij moet ons leiden

Tribes
Tribes (stammetjes, groepjes) trekken soms de aandacht van anderen. De Lezers van Stavast trekken iets meer de aandacht omdat er in juni 2012 een oproep in 'de krant' werd gedaan, verslaggever Henri van der Steen het idee van het project helemaal zag zitten en er meerdere keren aandacht aan schonk. Verder zullen de deelnemers er in hun eigen omgeving over gepraat hebben én heeft de bibliotheek er op verschillende manieren de aandacht op gevestigd.

Een tip
Een medewerkster van de Groene Engel had het groepje ook in de smiezen en bedacht ergens in december dat een bepaalde voorstelling die nog niet uitverkocht was - dat wel! - wellicht iets voor onze Lezers van Stavast zou kunnen zijn. Dat had ze goed gezien. Gisteren de 31e januari 2013 hebben bijna twintig lezers de korte voorstelling bijgewoond. En van tevoren een eenvoudige doch voedzame maaltijd samen genuttigd.

Sartre zegt sorry
Een reprise van een voorstelling die met veel lovende kritieken was overladen: Sartre zegt sorry van Laura van Dolron én Steve Aernouts. Centraal staat een jonge, succesvolle vrouw van circa 35 jaar oud die haar ogenschijnlijk 'rijke' leven fileert en al in het begin de conclusie de zaal inslingert: dat 'het' de schuld is van de filosoof Jean-Paul Sartre. In een recensie uit een Belgisch blad wordt het als volgt geformuleerd

Laura van Dolron

De hoofdaanklacht is dat Sartre de mens absoluut verantwoordelijk heeft gesteld voor zijn daden. En de mens? Die heeft uit angst voor die verantwoordelijk beslist om geen grote daden meer te stellen, om niet meer te geloven in de grote verhalen die onze samenleving hebben geïnspireerd. Hij vlucht in schijnwerelden waarin reiki, bachbloesems en een totale concentratie op de emoties van het ik centraal staan. En daardoor is er geen band meer mogelijk met de medemens.

En op de website van het Humanistisch verbond staat:

Vermogen om lief te hebben

Van Dolron is niet dus zo positief over haar generatie. Onze ego's zijn enorm, gezwollen en staan ons in de weg echt contact met andere mensen te maken. Natuurlijk, we praten en analyseren, en analyseren deze neiging tot praten en analyseren weer tot in het oneindige. Maar komen we daardoor dichterbij elkaar of onszelf? Dat is de grote vraag die Van Dolron stelt. Het onvermogen om écht lief te hebben, komt naar sterk voren in het beeld van Dolron en haar vriend die bij elkaar blijven zolang ze met elkaar het idee in stand houden dat de échte romantische relatie echt iets voor anderen is. Ook hier weer het leven tussen aanhalingstekens. Na negen jaar heeft Van Dolron er genoeg van en vraagt hem ten huwelijk, maar wordt afgewezen. Biografisch? We weten het niet precies als kijkers.

En niet alleen in het persoonlijke leven speelt deze problematiek. Ook in de politiek en de media heerst het spel van het leven tussen aanhalingstekens en de ironie. Journalisten die zeggen dat de journalistiek niet deugt, politici die zeggen dat de politiek verdorven is. Hoe geloofwaardig is dat? Wat is echt, wat is spel of is het puur marketing en persoonlijke branding? 

Voorlopige conclusie
Op de website van Het Nationaal toneel staan veel recensies van deze bijzondere voorstelling. Onze jongste Lezer van Stavast was meer dan enthousiast en vond dat Laura van Dolron precies aansneed waar haar leeftijdsgroep (zo rond de dertig) tegenaan loopt en mee 'zit'. De oudere Lezers van Stavast (die kinderen in die leeftijdsfase hebben) zullen er ook dingen in herkend hebben. Een mooi punt voor onze bijeenkomst van volgende week.

Meer lezen?

Over de zaken die Laura van Dolron Sartre, zichzelf en haar toehoorders voor de voeten gooit is door anderen ook geschreven. Ook door auteurs waarvan titels op de leeslijst van de Lezers van Stavast zijn opgenomen. En er zullen boeken aan toegevoegd worden waarin aspecten van dit brede thema worden geanalyseerd, becommentarieerd enzovoorts.

Paul Verhaeghe
Van deze Belgische psycholoog verscheen in de zomer van 2012 Identiteit. Inmiddels is dat boek zowel in België als Nederland uitgegroeid tot een kleine bestseller. Opmerkelijk voor zo'n soort boek. Zijn analyse van onze huidige tijd slaat bij velen aan. In Nederland trok hij veel aandacht door zijn optreden in het tv-programma Boeken van Wim Brands. Waarin de interviewer aan Verhaeghe vroeg om de kern van zijn boek in één zin, of beter in één woord samen te vatten. "Wat is het grootste probleem van onze tijd?"
En zeer verrassend, maar hoe waar, was het antwoord: eenzaamheid. Het grootste probleem van onze tijd is eenzaamheid. Er zijn té veel mensen die volstrekt op zichzelf zijn teruggeworpen. Geen of weinig contacten hebben met anderen (familie, vrienden, werk, buurt). Die niet regelmatig in dit of dat stammetje zitten.
Klik hier voor deze aflevering van Boeken (16 september 2012)
Klik hier voor een interview in Vrij Nederland (augustus 2012) door Tomas Vanheste. Let op de naam van de interviewer!
Hieronder enkele citaten uit dat VN-interview. Zinnen die Laura van Dolron in haar tirade had kunnen meenemen:

Zeker nu zijn nieuwe boek Identiteit verschijnt. Daarin neemt Verhaeghe afscheid van ooit door hem gekoesterde overtuigingen. ‘Toen ik de jaren zeventig student was, heb ik het radicaal fout gezien,’ zegt de hoogleraar aan de Universiteit Gent. ‘Wij hadden het toen over de authentieke persoonlijkheid, over het autonome zelf. Dat zijn illusies. Een authentiek zelf is een autistische persoon. Die staat echt op zijn eentje, die heeft geen contact met anderen. Wij reageerden op de voorafgaande periode waarin iedereen in het keurslijf van de groep zat, met als extreme vormen het fascisme en communisme. Nu zijn we doorgeslagen in het andere extreem. Nu is er te veel versplintering, te weinig aansluiting, te veel eenzaamheid uiteindelijk.’

We ontwikkelen ons tot wie we zijn door de spiegel die de omgeving ons voorhoudt, denkt de psychoanalyticus, die een grote reputatie heeft als kenner van Freud en Lacan. In het proces van identiteitsvorming worden we voortdurend heen en weer geslingerd tussen twee polen: het verlangen naar identificatie, de wens deel uit te maken van een groter geheel, en separatie, het streven naar onafhankelijkheid en autonomie. De mens in balans is degene die een evenwicht vindt tussen deze twee driften. Maar momenteel domineert de separatiedrang. Een voor de identiteitsvorming nogal belangrijke spiegelfiguur, de ander als autoriteit, hebben we van de troon gestoten.

Opnieuw steekt Verhaeghe de hand in eigen boezem. ‘In de jaren zestig, zeventig hebben wij niet begrepen dat er een onderscheid is tussen macht en autoriteit. Op grond van Stalin en Hitler hebben we ze laten versmelten. Maar zij waren machtsfiguren, geen gezagvoerders. Macht is ziekelijk: jij moet doen wat ik zeg, want ik ben sterker dan jij. Autoriteit is: wij zijn onderworpen aan bepaalde regels, ik ook, maar ik representeer deze regels voor jou om een aantal redenen: leeftijd, functie, wat dan ook. Dat is weg, dat mag niet meer.’

Het hangt in de lucht 
De voorstelling van Laura van Dolron, het boek van Paul Verheaghe of de reeks die de redactie van Tegenlicht voor dit voorjaar heeft gemaakt (en de komende weken gaat uitzenden) hangen met elkaar samen. Ze hebben daarover uiteraard niet overlegd, maar zij allen (creatieve mensen die achter facades en door opgeklopte verhalen heen kunnen kijken) voelen aan dat er change in de lucht hangt. Althans we staan op het punt om te formuleren welke zaken we niet langer willen. Het alternatief is her en der aan het ontstaan, maar het is nog geen golf die overal al zichtbaar is. Integendeel, het zijn - om in de beeldspraak van Tom Kniesmeijer te spreken - narcissen die in de prille lente opkomen.

Paul Verhaeghe zat samen met de Amerikaanse cultuurfilosoof Douglas Rushkoff in een uitzending van Tegenlicht (Gaten in de markt) op maandag 28 januari 2013, toen Beatrix haar abdicatie aankondigde . Die Rushkoff vertelde daarin een anekdote uit zijn jeugd. Toen ze nog 'arm' waren en met de hele buurt op een eenvoudige barbecue met de hele buurt samen (ongedwongen) hotdogs en burgers barbecueden. En dat toen ze 'rijker' waren, in een duurdere buurt woonden ze in hun eigen tuin met hun klein kringetje op hun (te) dure barbecue alleen bezig waren. En alle buren op hun beurt in hun eigen tuin. Bowling alone. Vooruitgang, nietwaar?

Donderdagavond ná de voorstelling: een aangename verrassing
De voorstelling van Laura van Dolron en Sartre/Steve Aernouts duurt kort. Tegen tien uur stonden we al weer buiten. In de hal werd nog wat nagepraat. De Lezers van Stavast borrelden niet na. Bij thuiskomst lag de nieuwe Vrij Nederland klaar. Even doorbladeren. En wegleggen. Stof voor later. Maar nu niet! Toeval? Wie zal het zeggen. Maar Tomas Vanheste had wederom een Belgische autoriteit gevonden die 'iets' te zeggen heeft over onze tijd. Psychiater Dirk De Wachter. Van wie in het najaar het boek Borderline times : het einde van de normaliteit verscheen. En wederom: in België slaat het boek aan. En - wedje - in Nederland zal het - al dan niet met hulp van Wim Brands - ook aanslaan. Hieronder enkele citaten (en o ja, het boek wordt toegevoegd aan de leeslijst voor de Lezers van Stavast).

Het artikel begint als volgt:

Wat zegt het over onze zuiderburen dat 's lands meest spraakzame cultuurcriticus op dit moment een psychiater is? Is hun samenleving soms ziek? Dat is precies wat Dirk De Wachter betoogt in Borderline Times. In zijn boek past het diensthoofd gezinstherapie bij het Universitair Psychiatrisch Centrum van de Universiteit te Leuven de negen criteria van borderline toe op de hedendaagse samenleving. En die voldoet uitstekend aan de diagnose, betoogt de professor. Niet alleen in het Belgische absurdisan, maar in de gehele westerse consumptiemaatschappij.

Want alom heerst een chronisch gevoel van leegte, bijna iedereen worstelt met zijn eigen identiteit, zinloos geweld flakkert keer op keer op, we paren even intense als instabiele relaties aan een grote verlatingsangst en zijn de slaaf van voortdurende wisselende begeerten en impulsen. Het resultaat is dat we ons nog nooit zo van god verlaten, ongelukkig en eenzaam hebben gevoeld, claimt De Wachter.

Misschien is de overmatige flexibiliteit die wij steeds opdrijven, dat ambitieuze, materialistische denken dat wij van onze burgers vragen en zij van ons, een probleem. Er is een economische wereldcrisis. En wat is het antwoord? Meer van hetzelfde. Langer werken, meer produceren, meer consumeren  meer in de ratrace investeren. De kritiek op mijn boek is: deze man luistert te veel naar zijn patiënten. Al die zorgen, al die problemen. Het gaat toch fantastisch goed met de wereld? Er zijn altijd zwakke mensen geweest, het zijn hun hersenen. De verswaabing van de wereld. Natuurlijk zijn we ons brein, niet onze galblaas. Maar we zijn ons brein in de tijd, in de context, in de maatschappij.

De morele ontsporingen van deze tijd vinden vooral hun oorsprong in het gevoel van leegte en zinloosheid waarmee bijna iedereen kampt, denkt de psychiater. En het wegvallen van het geloof droeg daar sterk aan bij. () In geen tijd hebben we tweeduizend jaar traditie bij het grofvuil gezet. We hebben daardoor de zingeving en de tijdgevers - de rituelen bij geboorte en huwelijksverbinding en dood - verloren. Nu zitten we met een vacuüm. Het zal opgevuld moeten worden, want we kunnen niet zonder zin.

Een oproep om te lezen

Grote filosofen verwoorden wat in uw hoofd zit maar waar je te dom voor bent om het te bedenken. 

Vraag: Wat trof u aan?  De ethiek gaat aan de existentie vooraf, wat compleet tegen de tijd is. In onze pseudo-darwinistische overlevingswereld geldt de ethiek als versiering die erbij komt als er geld genoeg is. Dat is de populistische praat die vandaag verkocht wordt. Levinas draait dat helemaal om. Hij zegt: eerst is er ethiek, de zorg en de verantwoordelijkheid voor de ander. Je identiteit onttrek je uit de blik van de Ander. Die doorbreekt je zelfgenoegzaamheid en geeft zin aan je bestaan.

() De remedie is het kleine goede, de individuele verantwoordelijkheid van de een voor de ander. Het klinkt vlug pastoorderig, wat belachelijk en onnozel, maar het is wat het is.

Op Youtube staat een compilatie van optredens van De Wachter in Belgische talkshows waarin hij het over zijn boek heeft. En - inderdaad - hij heeft iets weg van Nick Cave (zonder snor). Duur: 46:16)


Aanvulling op vrijdagavond de 1e februari
Vanmiddag viel het nieuwe nummer van Filosofie magazine in de bus, met daarin een interview van de zeer kritische Elma Drayer met Paul Verhaeghe. In het citaat hieronder gaat hij in op de tegenwerping dat we tóch in een van de gelukkigste landen ter wereld leven:

Verhaeghe haalt de schouders op. 'Wat stelt dat zogenaamde geluksonderzoek voor? Geluk is geen objectief begrip en zulk onderzoek is gebaseerd op vragenlijsten. Dat levert nooit betrouwbare resultaten op, dan krijg je sociaal wenselijke antwoorden. Niemand geeft graag toe dat hij zich ongelukkig voelt. Er is een veel betere methode om het geluk in een maatschappij te meten: aan de hand van psychosociale gezondheids indicatoren. Dan kijk je naar het gebruik van psychofarmaca, naar het aantal verplichte opnamen in de psychiatrie, naar het aantal meldingen van huiselijk geweld, naar het aantal kinderen dat lijdt aan obesitas. En dan zie je die cijfers de laatste tien jaar systematisch toenemen.

En op de vraag of hij geen lichtpuntjes ziet, antwoordt hij:

Jawel, glimlacht hij. 'We zitten op een kantelpunt, de economische crisis heeft ons wakker geschud. Als steeds meer mensen het gevoel hebben dat er iets fundamenteels fout loopt, dan hangt er verandering in de lucht.'

Homepage Achtergrondartikelen