Herwonnen vrijheid : de mogelijkheid van een vrije wil
Nieuw Amsterdam 2015, 270 pagina's
Oorspronkelijke titel: Freedom regained : the possibility of free will (2015)
Wikipedia: Julian Baggini (1968)
Korte beschrijving
'Een goed begrip van wat de vrije wil inhoudt, is de eerste noodzakelijke stap om zo vrij mogelijk te kunnen zijn', schrijft de Britse filosoof Julian Baggini, om te vervolgen: 'Helaas moeten we die zetten in een doolhof van misvattingen, dat de laatste jaren alleen maar onoverzichtelijker is geworden' (pagina 240). Het opruimen van die misvattingen is het doel van dit uitstekende boek, dat bij de beste boeken over de vrije wil van de afgelopen jaren behoort. De auteur laat zien dat met name de aanname dat een vrije wil ook absoluut vrij moet zijn onjuist is. Aan de hand van voorbeelden van kunstenaars, dissidenten, psychopaten en verslaafden en in gesprek met talloze filosofen van naam en faam laat hij zien dat vrijheid en verantwoordelijkheid prima samengaan met onbewust en automatisch gedrag. Zuivere, onvoorwaardelijke keuzevrijheid is een illusie, maar dat impliceert nog niet dat de vrije wil dat ook is. Ook laat hij zien hoe de discussie uiterst relevant is voor bijvoorbeeld de rechtspraak. Uitstekend vertaald, met notenapparaat en index, maar wel voor de filosofische doorzetter. Nuchter en verhelderend, een tegengif tegen ideeën van bijvoorbeeld Dick Swaab.
De laatste jaren zijn deze en vergelijkbare opvattingen steeds meer gemeengoed geworden. De ontkenners van de vrije wil hebben de wind in de zeilen dankzij de neurowetenschap. Onze handelingen komen blijkbaar niet voort uit bewuste gedachtes, verlangens en intenties, maar uit onbewuste processen in onze hersenen, die veel van onze handelingen al in actie omzetten voordat we ons ook maar van iets bewust zijn. Neurowetenschapper Sam Harris, een van de fanatiekste recente ontkenners van het bestaan van de vrije wil, vat het als volgt samen: 'De populaire opvatting van de vrije wil is gebaseerd op twee aannames: (1) iedereen had in het verleden anders kunnen handelen dan we gedaan hebben; en (2) we zijn de bewuste bron van het merendeel van onze gedachtes en handelingen.' Aangezien beide aannames de wetenschappelijke toets der kritiek niet kunnen doorstaan, lijkt het over uit voor de vrije wil. In elk geval voor de 'populaire opvatting' daarvan.
De bewering dat de vrije wil een illusie is, klinkt inmiddels zo vaak dat ze regelmatig gepaard gaat met een veelbetekenend 'vanzelfsprekend'. Voorstanders van deze visie geven toe dat de illusie van de vrije wil zo krachtig is dat de ontkenning ervan geen of nauwelijks verschil maakt voor ons dagelijks handelen. Iedereen heeft het gevoel over een vrije wil te beschikken, zeggen ze, ook al komt hij of zij na enig denken tot de conclusie die niet te hebben. Maar deze nieuwe opvatting heeft wel gevolgen. Het belangrijkste gevolg is dat daarmee vraagtekens worden geplaatst bij onze ideeën over persoonlijke verantwoordelijkheid. Als we het standpunt huldigen dat al onze handelingen een oorzaak hebben waarop we geen invloed kunnen uitoefenen, dan kunnen we mensen niet langer met goed fatsoen moreel verantwoordelijk houden voor hun daden. Als niet van een vrije wil kan worden gesproken, lijkt dat met zich mee te brengen dat ook geen sprake meer kan zijn van schuld en persoonlijke verantwoordelijkheid, ofwel van de fundamenten van de wet en de moraliteit. In geval van moord bijvoorbeeld wordt ter verdediging van de dader vrijwel altijd aangevoerd dat hij ten prooi is gevallen aan krachten waarover hij geen controle kan uitoefenen. Nadat James Huberty in 1984 in San Diego eenentwintig mensen had doodgeschoten, werd beweerd dat zijn gewelddaad het gevolg was van mononatriumglutamaten in het fastfood van McDonald's en van de lood- en cadmiumdampen die hij had ingeademd tijdens zijn werk als lasser.
Maar is het echt over en uit voor de vrije wil? Ik en met mij andere grotere geesten denken van niet. Niettemin klopt het dat de algemene opvatting van de vrije wil niet meer voldoet. Die berust op de naïeve en simplistische aanname dat we onze biologie en geschiedenis kunnen negeren en in onbeperkte vrijheid alle keuzes kunnen maken die we willen. De twijfels rond de vrije wil verdwijnen niet door die helemaal te ontkennen, maar door beter na te denken over wat het werkelijk betekent om vrij te zijn in plaats van daarover gewoon maar iets aan te nemen. (pagina 10-12)
Lees ook: Deugden van de tafel : een filosofie van het eten (2014) van Julian Baggini,
én Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer van Dick Swaab (uit 2010) of Hoe vrij zijn wij? de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst van Raoul Martinez (uit 2017).
Terug naar Overzicht alle titels
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen