De Correspondent 2023, 181 pagina's - € 22,--
Wikipedia: Rob Wijnberg (1982)
Korte beschrijving
Tekst op website uitgever
Terwijl onze schermen zich vullen met nepnieuws, complottheorieën en liegende politici, dringt zich voortdurend de vraag op: wat is waar? Geloven we nog in waarheid? Of geloven we alleen in onze eigen waarheid? Filosoof Rob Wijnberg laat zien hoe waarheid steeds meer privébezit werd en we langzaam maar zeker allemaal onze eigen feiten kregen. Het gevolg: een samenleving zonder solidariteit, waarin we politiek, media en wetenschap steeds minder vertrouwen en het cynisme hoogtij viert. Het enige dat daar iets aan kan veranderen, is een groter verhaal over vooruitgang in de 21ste eeuw dat laat zien dat we samen tot de veranderingen in staat zijn die nu nodig zijn.
Rob Wijnberg is filosoof en oprichter van De Correspondent. Hij schreef zes boeken, waaronder Nietzsche en Kant lezen de krant (2009) en En mijn tafelheer is Plato (2010), waarvan samen meer dan 150.000 exemplaren zijn verkocht.
Fragment uit 1. De grootste paradox van onze tijd
Zijn we ons geloof in de waarheid verloren?
Geen wonder dus dat onze maatschappij door politicologen en sociologen sinds een aantal jaren een post-truth society wordt genoemd - een samenleving die 'voorbij de waarheid' is geraakt. Waarheid, zo luidt de theorie achter deze term, is in onze maatschappij haar zeggingskracht verloren. Of iets waar is of niet, doet er steeds minder toe. Pathologische leugenaars grijpen de macht, de wetenschap en de rechtspraak worden steeds minder geloofd, de media zijn een bron van toenemende verdeeldheid en wantrouwen geworden.
En inderdaad, wie het nieuw leest, de discussies op sociale media volgt of de debatten in de politiek bekijkt, kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat waarheid aan zeggingskracht heeft ingeboet.
Toch lijkt post-truth mij geen goede typering van deze ontwikkeling. Een samenleving die daadwerkelijk voorbij de waarheid is geraakt, zou namelijk geen manier meer hebben om dat vast te stellen. Constateren dat de waarheid haar zeggingskracht is verloren, kan alleen als er nog een notie van waarheid bestaat.
Je kunt namelijk niet spreken van nepnieuws zonder het verschil te zien met waarachtig nieuws, Je kunt nier spreken van feitenvrije politiek zonder ter weten welke feiten dan worden weggelaten of verdraaid. je kunt niet spreken van leugens zonder een idee te hebben van wat wél eerlijk was geweest. Je kunt kortom, niet spreken van een samenleving voorbij de waarheid zonder een waarheid te veronderstellen.
De term samenleving impliceert zelfs per definitie het bestaan van een waarheid. Samenleven betekent namelijk dat je een werkelijkheid deelt met elkaar. Een post-truth society is in die zin een tegenspraak: een samenleving voorbij de waarheid is als een taal die niemand spreekt.
Maar belangrijker nog is dat de term post-truth society suggereert dat onze samenleving het geloof in waarheid als zodanig is verloren, terwijl het eerder een verlies van geloof in een van de belangrijkste functies van waarheid betreft. Veel kritiek van aanhangers van de post-truth-theorie is gebaseerd op het idee dat waarheid niets meer is dan de scheidsrechter tussen feit en fictie - tussen wat werkelijk of gelogen is. Maar waarheid is, zoals gezegd, meer dan dat: ze is ook een maatschappelijk vergezicht, een stip aan de horizon die de weg wijst.
Door deze bril bekeken zijn we niet zozeer een post-truth society, een samenleving die haar geloof in waarheid als zodanig kwijt is, als wel een post-progress society, een samenleving die gaandeweg haar geloof in collectieve vooruitgang is kwijtgeraakt. Een samenleving waarin individuen nog wel vooruitgang kennen - in hun carrière, in koopkracht of op de sociale ladder - maar die als collectief geen perspectief heeft om naar te streven en daardoor, geconfronteerd met ongeëvenaard grote problemen en immense onzekerheden, steeds behoudzuchtiger wordt en zelfs gaat terugverlangen naar een verleden dat nooit heeft bestaan en ook niet terug kan keren.
De onwaarheden die het publieke debat nu kenmerken, en tot de term post-truth hebben geleid, komen immers stuk voor stuk voort uit een fundamentelere onwaarheid daaronder: dat vooruitgang achter ons ligt; in ons verleden in plaats van in de toekomst. Dat voouitgangsongeloof begon niet bij Trump, Baudet of Brexit, maar is het gevolg van een dieperliggende ontwikkeling die de westerse cultuur al langer kenmerkt en die de afgelopen decennia in een enorme stroomversnelling is geraakt.
Die ontwikkeling zou ik de privatisering van waarheid willen noemen. Daarmee bedoel ik: ons tanende geloof in vooruitgang hangt in sterke mate samen met het feit dat onze waarheid steeds individualistischer is geworden - en daarmee steeds minder een collectief goed. Door de eeuwen heen, wil ik met dit boek laten zien, heeft de mens de waarheid steeds meer toegeëigend. Waarheid raakte geprivatiseerd en, onder invloed van het kapitalisme, zelfs gecommodificeerd, Ze werd een product dat je kunt maken, verhandelen en bezitten. Zo werd waarheid, als het ware, privébezit. Een geprivatiseerde waarheid die geen collectieve vooruitgang meer voorspiegelt.
Wie onze tijd beter wil begrijpen, kan dan ook veel leren van hoe de waarheid zich in de afgelopen eeuwen heeft ontwikkeld. Hoe de privatisering van waarheid zich heeft voltrokken, hoe technologie, economie, ideologie en media daar een cruciale rol in hebben gespeeld en hoe deze ontwikkeling uiteindelijk heeft geleid tot een samenleving die weliswaar welvarender en gelukkiger is dan ooit, maar ook pessimistischer, wantrouwend en verdeeld door een chronisch gebrek aan verbeeldingskracht.
Vanuit daar kunnen we op zoek naar een alternatief. Naar een nieuw soort waarheid dat iets aan het pessimisme, het wantrouwen en de verdeeldheid kan veranderen. naar een positiever, realistischer mensbeeld dat ons dichter bij elkaar kan brengen. Naar een groeiend besef van onderlinge afhankelijkheid en verbondenheid dat kan inspireren tot een betere omgang met de wereld en elkaar. Naar nieuwe vergezichten die ons kunnen laten verlangen naar de toekomst in plaats van het verleden.
Naar een waarheid, kortom, als iets wat we delen in plaats van wat ons verdeelt, met een nieuw idee van vooruitgang als kern.
Want als het verleden geen vooruitgang biedt, zullen we de toekomst opnieuw moeten verbeelden. (pagina 30-32)
Lees ook: Nietzsche & Kant lezen de krant : denkers van vroeger over dilemma's van nu (2009) en De nieuwsfabriek : hoe media ons wereldbeeld vervormen (2013)
Rob Wijnberg verwijst in zijn boek naar verschillende artikelen die eerder op De Correspondent verschenen. Ook noemt hij onderstaande boeken die op dít blog staan.
|
Auteur |
Titel |
jaar |
Pag |
|
Zorg |
2022 |
226 |
|
|
De meeste
mensen deugen |
2019 |
512 |
|
|
Waarom
vuilnismannen meer verdienen |
2015 |
101 |
|
|
Zo hadden we
het niet bedoeld |
2021 |
388 |
|
|
Sapiens |
2014 |
556 |
|
|
Uit de shit |
2023 |
156 |
|
|
De rationele
optimist |
2010 |
445 |
|
|
De nieuwe
democratie |
2012 |
367 |
|
|
De economie
van goed en kwaad |
2012 |
407 |
In zijn laatste roman laat Ilja Leonard Pfeijffer zijn hoofdpersoon, Alkibiades, op zeker moment een (fictief) gesprek voeren met Socrates. Over het verschil tussen waarheid, het verschil tussen een feit en een mening. Klik hier voor een artikel over dat gesprek, in boek negen (onwelkome feiten).
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen