Martha Nussbaum: een inleiding

Dinsdag 19 juni ben ik 's middags over de Brabantse en Gelderse Maasdijken richting Nijmegen gefietst om anderhalf uur na vertrek met een lekke band te stranden in Overasselt. Geluk bij een ongeluk: een behulpzame Nijmegenaar gaf mij en mijn vouwfiets een lift naar het universiteitsterrein. Daar had ik nog een uur voordat de lezing van het Soeterbeeck programma over Martha Nussbaum begon. In de warme avondzon met een beker thee en een dichtbundel heb ik op het terras van het cultuurcafé samen met de studenten en andere oudere toehoorders naar Bruce Springsteen geluisterd en heerlijk gelezen tot de collegezaal open ging. Daar was ik eens niet de enige aan een tafeltje met een boek en een drankje!

Ronald Tinneveld, rechtsfilosoof, verzorgde deze avond een inleiding voor de lezing op 27 juni van Martha Nussbaum: Not for Profit; Why Democracy Needs the Humanities, die we op 27 juni met de Lezers van Stavast gaan bijwonen. Dit vertaalde boek Niet voor de winst staat op onze leeslijst.

Martha Craven Nussbaum is een van de meest invloedrijke filosofe van dit moment. Deze Amerikaanse is geïnteresseerd in klassieke Griekse en Romeinse filosofie, politieke filosofie, feminisme, ethiek en dierenrechten. Ze is op 6 mei 1947 geboren in New York. Ze studeerde toneelwetenschappen en klassieke talen aan New York University en daarna filosofie aan de Harvard University. In de jaren zeventig en begin jaren tachtig doceerde ze filosofie en klassieke talen aan Harvard University en daarna ging ze naar Brown University. In 1986 kwam haar eerste boek The Fragility of Goodness; Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy uit. Ze wordt bekend door dit invloedrijke boek over ethiek. Klik hier voor bio op website University of Chicago.

Ze bestudeert de Griekse tragedies, de redelijkheid van emoties en ethiek. Daarbij draagt ze een politieke boodschap uit: ze pleit voor een rechtvaardige samenleving en een menswaardig bestaan. De vorm en inhoud van filosofische werken vindt ze erg belangrijk. Het verhaal moet goed verteld worden. Er is een relatie tussen inhoud en vorm, tussen literatuur en filosofie. Ze gebruikt voorbeelden als argumenten en vindt dat de filosofie een duidelijke boodschap moet uitdragen. De vorm en inhoud van filosofische werken is belangrijk. Ze hanteert daarbij een Aristologische voorstelling van de moraal, onderschrijft het belang van het particuliere, de pluraliteit en het onvergankelijkheid van waarden en ook het ethische belang van emoties. Ze is een strijdbare filosofe die vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid en belang van menselijke vaardigheid verdedigd.

Het boek Not for Profit (2011) is geschreven als een pamflet. Volgens Ronald behandeld het "de stille crisis in onderwijssysteem: de geesteswetenschappen komen onder druk te staan, omdat er minder ruimte voor is.". Ze vindt dat er niet alleen voor een beroep opgeleid moet worden, maar voor een betekenisvol bestaan en tot een kritische (wereld)burger. Dit onderwijs wordt idealiter op de kleinschalige 'liberal arts colleges' in VS gegeven wordt en komt niet in deze vorm voor in Europa. Burgers moeten vermogens ontwikkelen. Ze moeten zich in een ander te verplaatsen zodat ze de verlangens van een ander of het lijden van een ander kunnen invoelen. Ook moeten ze kritisch kunnen reflecteren en nadenken om een eigen oordeel te kunnen vormen.

De thema's burgerschap en onderwijs komen ook in het boek Cultivating Humanity: A Classical Defense of Reform in Liberal Education (1997) voor. Onderwijs moet het kritisch redeneren met argumenten zonder vooroordelen, de narratieve verbeelding en sensibiliteit (levensverhaal) stimuleren, opleiden voor een wereldburgerschap en wetenschappelijke en economische kennis overbrengen.

Het menselijk leven als een verhaal beschouwen en de verbeelding zijn centrale thema's in Love's Knowledge (1990) en Poetic Justice (1996). Ze ziet een verband tussen het lezen van realistische sociale romans en het leiden van een goed leven of het goede doen. Je gebruikt je verbeelding om je te verplaatsen in een ander en kunt daardoor een ethisch oordeel vormen. Van rechters en politieke leiders mogen we eisen dat ze rationeel mededogen, daadkracht, feiten en geschiedenis kennen en zich kunnen verplaatsen in de wereld van de burgers. Dit noemt ze narratieve ethiek.

In For Love of Country (1996) wordt het burgerschap en de menselijke waardigheid beschreven. Ze bespreekt de samenhang van kosmopolitisme of wereldburgerschap en patriottisme. De waarde van identificatie op basis van nationaliteit, ras, geloof enzovoorts. Ze gebruikt een model van concentrische cirkels en de metafoor van een steen die in het water wordt gegooid. De band met de mensen vlak bij je, je gezin of familie, is het sterkst en de loyaliteit vermindert naarmate een mens verder van je af staat. Ze pleit voor wereldburgerschap, een verbondenheid met de mensengemeenschap en niet alleen met de mensen op de plek waar je woont zoals Diogenes die Alexander de Grote als antwoord gaf: "Ik ben een burger van de wereld." op de vraag "Waar kom je vandaan?".

In Creating Capabilities: The Human Development Approach (2011) wordt de vraag beantwoord wat een fatsoenlijke samenleving is en wat menselijk welzijn is. Om dat te bepalen gebruikt ze de lijst met de 10 menselijke vermogens:
1.  leven en levensduur: leven van normale lengte leiden
2.  lichamelijke gezondheid – goede gezondheid, adequate voeding en huisvesting
3.  lichamelijk integriteit – vrij bewegen en leven zonder geweld
4.  zintuiglijke waarneming, voorstellingsvermogen en gedachten, onderwijs te genieten
5.  gevoelens en emoties – te kunnen hechten aan dingen en mensen
6.  praktische rede – voorstelling van goede en kritische reflectie over eigen levensplanning
7.  sociale banden – inlevingsvermogen, bekommeren en leven met anderen in waardigheid
8.  andere biologische soorten erkennen – met dieren, planten, natuur te leven
9.  spelen, genieten, lachen recreëren
10. controle over je omgeving – politieke participatie, arbeid en materieel bezit.
Deze lijst is voor het eerst in Women and Human Development (2000) verschenen. Ze zijn allemaal even belangrijk!

Wil je meer lezen dan staan er op internet nog een paar artikelen:
- Martha Nussbaum; Leerscholen in menselijkheid; Liberaal onderwijs en burgerschap; Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie, 1999, issue 4 (15 pagina's).

- Op Internet Encyclopedia of Philosphy (IEP) staat een Engelstalig artikel over de lijst van de 10 menselijke vermogens "Global Ethics: Capabilities approach" (8 pagina's)

Ik verheug me de ontmoeting met deze inspirerende filosofe. Jij ook... 

Marianna van Vugt

Homepage Achtergrondartikelen