Joke Hermsen 3

Melancholie van de onrust  
Maand van de Filosofie 2017, 155 pagina's - € 4,95

Lenen als E-book via bibliotheek.nl

Wikipedia: Joke Hermsen (1961)

Korte beschrijving
De Maand van de Filosofie heeft dit jaar (april 2017) het thema 'rust'. Een goed dat zeldzaam is door het kabaal van de media, het internet, ieders alomtegenwoordige, digitale bereikbaarheid en overvolle agenda's. Schrijfster en filosofe Joke J. Hermsen (1961) schrijft voor deze gelegenheid het gebruikelijke essay: 'Melancholie in tijden van onrust'. Melancholie is volgens haar het besef van verlies, vergankelijkheid en verlatenheid. Zaak is om niet bij de pakken te blijven neerzitten, maar deze weemoed om te buigen tot hoop, reflectie of kennis, creativiteit, macht of verstrooiing. Maar door gebrek aan rust voor bezinning lijkt de duistere kant van melancholie te gaan overheersen en lijken we te verzanden in een alles overheersend gevoel van bedreiging. Veerkracht is nodig, maar hoe komen we tot de rust om die te bereiken? Deze prangende vraag tracht zij in haar essay te beantwoorden. Voor een breed publiek dat zich interesseert voor een filosofische benadering van levensvragen.

Tekst op website Maand van de Filosofie
In april 2017 denken we na over rust. Joke Hermsen neemt hierin, als verkozen essayist, het voortouw. Hoe rust te vinden in tijden van onrust?

De mens is volgens Nietzsche een weemoedig wezen, een homo melancholicus, die weet heeft van verlies, vergankelijkheid en verlatenheid. We proberen deze weemoed om te buigen tot hoop, tot reflectie of kennis, creativiteit of dagdromen, macht of verstrooiing. Maar wat gebeurt er als het tij flink tegenzit en onze melancholie door onrust, angst en teloorgang van idealen slechts naar de duistere kant van het verlies getrokken wordt? Kan zij dan nog vruchtbaar, in de zin van creatief of hoopvol, gemaakt worden? Of reageren wij dan als de zwaan van Jan Asselijn en blazen we woedend en bang naar eenieder die in onze buurt komt en ons nest bedreigt? Wanneer slaat de melancholie om in angst en xenofobie?

In dit essay onderzoekt Joke Hermsen het kantelpunt waarop de mens nog net over voldoende moed, daadkracht en hoop beschikt om het tij te doen keren, over het verlies heen te stappen en een nieuwe verhouding tot de wereld en zichzelf te zoeken. Wat is er nodig voor deze veerkracht van het denken, die ons dezer dagen steeds vaker lijkt te ontbreken?

Fragment uit 7. Melancholie en angst
Tegenwoordig worden depressies en angststoornissen vooral vanuit een neurobiologisch perspectief onderzocht en is de invloed van bijvoorbeeld de psychoanalyse, de filosofie en de sociale wetenschappen op het psychiatrisch onderzoek sterk verminderd. Dat vertaalt zich in behandelingsmethodes waarbij steeds minder tijd besteed wordt aan gesprekken, reflectie en bewustwording, en steeds vaker pillen worden voorgeschreven of naar digitale helpdesks wordt verwezen. In Het nieuwe zwart (2008) schrijft de Britse psychoanalyticus Darian Leader daarover: 'In een tijd waarin steeds minder waarde wordt gehecht aan praten en steeds meer aan visie die de mens reduceert tot de parameters van de biologie, is het juist van belang gesprekken te blijven voeren, die, anders dan het innemen van een pil, om toehoorders vragen.'
  Hoe meer de samenleving het menselijke leven in louter neurobiologische of mechanische termen beziet, des te groter de kans dat de depressie steeds meer om zich heen zal grijpen, meent Leader. Pillen kunnen 'oppervlakkige pijn verlichten, maar hebben geen invloed op de persoonlijke, onbewuste waarheid die alleen via gesprekken aan het licht kan komen.' Hij meent dat te weinig medici inzien dat rouw, melancholie en angst de grondslag van depressiviteit vormen en dat juist deze gevoelens van grote invloed zijn op ons mentale welzijn. Het gaat er volgens Leader om deze gevoelens bespreekbaar te maken en er een nieuwe omgang mee te vinden.

  Indien we de angst als belangrijk symptoom van de melancholie beschouwen, moeten we deze ook in meer algemeen menselijke zin proberen te begrijpen. Juist de sterke toename van depressiviteit vraagt om een breder cultuur filosofisch perspectief dan alleen het strikt medische. De Wereld Gezondheid Organisatie voorspelde dat depressie over tien jaar een van de meest voorkomende ziektes zal zijn, en dus is het de hoogste tijd voor een brede bezinning. Uiteraard blijft zelfmedicatie bij veel gevallen van klinische depressie of ernstige angststoornissen onontbeerlijk. Het gaat mij hier om het verrijken en verdiepen van de medische aanpak vanuit een filosofische bezinning op melancholie en depressiviteit, en vanzelfsprekend niet om het vervangen ervan. (pagina 75-76)

Citaat uit een interview in Trouw (Rust is nodig om creatief te zijn, 8 april 2017)
Vraag: U verwijst graag naar de Duitse filosofe Hannah Arendt en haar 'amor mundi', waarmee ze oproept tot liefde voor de wereld. Waaruit bestaat het engagement in 'Melancholie van de onrust'?
JH: "In ál mijn werk laat ik zien dat rust een noodzakelijke fase is die voorafgaat aan bezinning, aan creativiteit, aan solidariteit. In dit nieuwe boek maak ik mét Plato en Aristoteles verschil tussen wat ik noem gezonde melancholie en melancholie die ontspoort naar depressie. Melancholie is een wezenskenmerk van de menselijke conditie. Het besef van verlies en vergankelijkheid, dat ook zo centraal staat in de kunst, kan leiden tot creativiteit en empathie. Maar als ze louter wordt weggezet als ziekte, als ze er niet mag zijn, leidt dat tot depressiviteit. De angst en nostalgie die sommige politici prediken, voeden die gevoelens van neerslachtigheid en moedeloosheid."

Vraag: Worden mensen juist niet melancholisch als ze te veel tijd overhouden om te mijmeren? Geen betere remedie voor het humeur dan aan het werk te moeten.
JH: "Er zijn natuurlijk ook sociale omstandigheden die mensen depressief maken. Dat zie je bijvoorbeeld bij allochtone vrouwen, van wie een derde volgens onderzoek van Witte Hoogendijk antidepressiva gebruikt. Rust is niet genoeg, je moet ook de kans krijgen te worden wie je bent. Tegelijk valt moeilijk te ontkennen dat mensen in deze tijd voortdurend lijden aan tijdgebrek. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de zorg, waar steeds minder mensen hetzelfde werk moeten doen. Zovele mensen krijgen burn-outs, dat heeft echt te maken met toegenomen werkdruk."


Lees ook van Joke Hermsen: Stil de tijd : pleidooi voor een langzame toekomst (2009) en Kairos : een nieuwe bevlogenheid (2014)

Terug naar Overzicht alle titels