Boom 2024, 256 pagina's - € 29,95
Korte bio op website van Bert Herps (1952)
Korte beschrijving
Natuurfilosofische verhandeling over het Antropoceen, met kritische vragen over de aard van de mens en in wat voor wereld hij wil leven, te midden van klimatologische, ecologische en sociale uitdagingen.
Tekst op website uitgever
Het lijkt onbekend terrein, maar we zitten er al jaren middenin: het Antropoceen. Het is een tijdperk waar veel op het spel staat voor de mens (antropos) en de aarde. De invloed van de mensheid op deze unieke planeet is gigantisch en niet zonder gevolgen. Klimatologische, ecologische en sociale beproevingen staan voor de deur. Corona heeft als voorbode al aangeklopt. ‘We zijn er geweest...’ is een ontdekkingsreis door het Antropoceen met filosofische reisleiders. Het is zaak om ons te bezinnen op wie of wat de mens nu eigenlijk is en in wat voor wereld hij straks wil leven.
Fragment uit 2. Gaia
Gaia en de filosofie
Lovelock is geen groot literator en ook geen filosoof. Hij levert geen diepzinnige inzichten over 'het bestaan' of 'de wereld'. Hij is een uitvinder, en een hele goede. Toch is zijn Gaia-hypothese wel degelijk filosofisch te noemen. Filosofie ontstaat altijd uit een vraag of een probleem waar geen antwoord op is. In dit geval was het de vraag: 'Wat is leven?' Als wetenschapper-uitvinder is Lovelock op zoek gegaan naar praktische antwoorden. Op de filosofisch implicaties daarvan gaat hij echter nauwelijks in, hoewel hij wel meer filosofische aandacht voor zijn concept had verwacht.
In zijn autobiografie concludeert hij tot zijn eigen verbazing dat aanvankelijk de meeste interesse voor zijn Gaia-theorie uit de spirituele hoek kwam. Net zoals de exacte wetenschap was ook de filosofie nogal terughoudend ten aanzien van het idee van de aarde als levend organisme. Mede door de gebeurtenissen in het Antropoceen is dit aan het veranderen.
Inmiddels gebruiken filosofen - zoals Bruno Latour, Isabelle Stengers en Clive Hamilton - Gaia als een krachtige metafoor om de problemen van het Antropoceen aan te kaarten. In hun werk typeren deze filosofen de mens als een toevallige participant in het unieke levenschenkende systeem dat op aarde functioneert. Zonder dat systeem zou de mens er überhaupt niet geweest zijn. Hij is het resultaat van het ondoorgrondelijk creatieve spel dat 'natuur' heet. Als dat in gevaar komt, staat ons bestaan natuurlijk ook op het spel.
Dat er iets moet veranderen is duidelijk. Catastrofes zijn onvermijdelijk. Als we het niet hoeven te hebben over het einde van de wereld, dan toch wel over het einde van een wereldbeeld. Hoe zou het nieuwe wereldbeeld eruit moeten zien? In wat voor wereld willen we leven?
We zullen op zoek moeten naar een samenwerking met een entiteit die zich niet laat temmen. Kan Gaia ons iets leren? Ze laat zien dat haar besturingssystemen complex zijn en niet volledig te ontrafelen. Ze leert ons dat er altijd sprake zal zijn van een strijd tussen de planeet en haar bewoners. De mens zal daarmee moeten leren leven en naar samenwerking zoeken.
Slotopmerking
De aarde beschouwen als een levend organisme met een zelfregulerend systeem, blijft een interessante en vruchtbare gedachte. Het mythologisch tintje van Gaia maakt het mogelijk om over de toekomstige problemen en obstakels te spreken in termen die iedereen kan begrijpen.
De Belgische filosofe Isabelle Stengers (1949) spreekt over 'de inbreuk van Gaia als een nieuwe 'vorm van transcendentie die verstoken is van de verheven eigenschappen op grond waarvan ze te hulp zou kunnen worden geroepen als arbiter, waarborg of hulpbron, en die eerder moeten worden begrepen als een lichtgeraakt samenstel van krachten die onverschillig zijn voor onze drijfveren en onze plannen'. In weerwil van haar opvatting dat 'Gaia uit haar sluimer ontwaakt is' en 'boos en bereid is om oorlog te voeren', verwerpt Stengers onmiddellijk de gedachte dat het om een wraakactie zou gaan: "[...] want wie rept van een wraakzuchtige Gaia kent haar niet alleen een geheugen toe maar ook een interpretatie van wat er gebeurt in termen van intentionaliteit en verantwoordelijkheid.
Zoals gezegd kan een genuanceerde personificatie van Gaia leiden tot metaforen die voor 'ons leken' tot de verbeelding spreken. Zo stel ik me Gaia voor als een profane kunstenares die een andere werkelijkheid toont dan wij gewend zijn. Haar signalen hebben een esthetische causaliteit en doen iets met ons.
Gaia's kracht en complexiteit zijn onheilspellend, ongemakkelijk en ongelofelijk indrukwekkend. Ze is echter doofstom en kent ons nauwelijks. Als zij een keer met haar ogen knippert, is onze tijd voorbij. Driekwart van haar leven zit erop en uit haar woordeloze penseelstreken kunnen we opmaken dat het niet goed met haar gaat. Ze is geagiteerd, haar hartslag gaat omhoog; de tijd begint te dingen. Wij maken het mee en nemen er kennis van. Dat maakt ons verantwoordelijk voor haar gezondheid in de wetenschap dat het direct ook om onze gezondheid gaat. Met deze kennis in het achterhoofd zullen we nieuwe wegen moeten gaan verkennen. (pagina 78-80)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen