De Bezige bij 2024, 223 pagina's - € 22,99
Wikipedia: Miriam Rasch (1979)
Korte beschrijving
Een boeiende filosofische analyse van de ethiek van het luisteren in tijden van polarisatie en overprikkeling. In dit boek onderzoekt filosoof Miriam Rasch de kunst van aandachtig luisteren in tijden van zelfprofilering, meningen, sociale media en polarisatie. Met een ‘open oor' ontdekt ze hoe een luisterende houding tegelijk standvastigheid en openheid met zich mee kan brengen. In een stroom van beelden en prikkels legt Rasch de focus steeds terug bij het horen, bij geluid en bij de ontvangende kant. De leidraad in dit boek is de vraag: iedereen kan tegenwoordig van zich laten horen — maar wie luistert er nog? Geschreven in intelligente en essayistische stijl. Geschikt voor een meer geoefende lezersgroep. Miriam Rasch is een Nederlandse filosoof en essayist. en schrijft voor onder meer NRC, de Nederlandse Boekengids en Filosofie Magazine. Ze schreef meerdere boeken. Haar werk won meerdere literaire prijzen, zoals de Jan Hanlo Essayprijs en de Socrates-wisselbeker.
Tekst op website
Meningen, politieke statements en selfies domineren onze feeds. De druk om mee te doen met deze zelfprofilering kan groot zijn, niet alleen online maar ook thuis en op het werk. Hebben we enkel nog de keuze tussen luidkeels zenden en je terugtrekken in stilte, of bestaat er ook een alternatief?
In Luisteroefeningen gaat Miriam Rasch op zoek naar de ethiek van het luisteren. Wat gebeurt er als je je oren opent en begint te luisteren? In de constante stroom van beelden en prikkels legt Rasch de focus steeds terug bij het horen, bij geluid en bij de ontvangende kant.
Als we luisteren ontstaat meteen een relatie tot het gehoorde: van aandacht en ontvankelijkheid, van geven en binnenlaten. Oefenend met een ‘open oor’ ontdekt Rasch hoe een luisterende houding tegelijk standvastigheid en openheid met zich meebrengt. Een krachtig instrument in tijden van overprikkeling en polarisatie, dat voor iedereen binnen handbereik ligt.
Fragment uit 1. De context van de technologie
Luisteren als panacee voor maatschappelijke ontrafeling gaat natuurlijk al langer mee, inmiddels een decennium of twee, zou ik zeggen. De stethoscoop van de media is sinds het begin van deze eeuw bestendig op de 'gewone man' en zijn onderbuik gericht, om daarvandaan de volksstem op te tekenen die de media jarenlang zouden hebben gemist.
Je kunt je afvragen of dat polarisatie niet mede in de hand heeft gewerkt. Zien eten doet eten, in dit geval: als er veel aandacht is voor bepaalde opvattingen, zullen die opvattingen zich vanzelf verder verspreiden. Aan deze vorm van luisteren gaan bovendien vaak suggestieve vragen vooraf, die vooral uit lijken te zijn op de bevestiging van een narratief waarvan al duidelijk is hoe het verloopt en dat alleen nog verwoord moet worden. Maar bovenal is 'luisteren naar' in de loop van de tijd veranderd in een kwestie van meningsuiting. Het gaat om het individu en haar uitspraken. Er wordt een podium geboden, maar geen gesprek gevoerd. En de relatie die daarmee tot stand wordt gebracht is al te vaak simplistisch, grof en dus polariserend te noemen.
Ook filosoof Bart Brandsma stelt de ongemakkelijke vraag of het opzoeken van het gesprek polarisatie niet juist versterkt. Hij werkte een model uit van polarisatie dat door bijvoorbeeld gemeentes en de politie wordt gebruikt in ontvlambare situaties. Er zijn drie wetmatigheden, schrijft hij. Polarisatie is ten eerste een 'gedachtsconstructie': het gaat om wij-zij-denken, met een even sterke nadruk op denken als op wij-zij, om frames en identiteiten. Ten tweede werkt polarisatie op brandstof en juist het bespreken van polariserende onderwerpen, hoe goed bedoeld ook, kan het vuur aanwakkeren. Praten - en bij uitbreiding luisteren - is in dat geval contraproductief. Ten slotte beschrijft Brandsma polarisatie als een gevoelsdynamiek: 'Niet de logos telt, het is het pathos dat weegt.' Redelijkheid en argumenten zullen daarom 'de gemoederen' niet zomaar bedaren.
Brandsma heeft het over maatschappelijke brandhaarden die kunnen uitlopen op gewelddadige conflicten, maar de drie kenmerken die hij noemt zijn ook toepasbaar op polarisatie zoals die zich voordoet in het (online) debat en op sociale media. Daar draait het immers ook om gedachteconstructies, oftewel digitale afspiegeling van een oneindig complexe realiteit. Bovendien kunnen (online) media niet zonder de constante toevoer van brandstof om het 'engagement' te laten groeien. En ten slotte is redelijkheid daarbij over duidelijkheid geen criterium.
Polarisatie lijkt ingebakken te zitten in de datalogica van nullen en enen, maar ook in de medialogica van online platformen. Herhaaldelijk is gebleken dat polarisatie welbewust wordt opgezweept, door radicale meningen naar voren te schuiven ten koste van andere geluiden. Of daarbij de linker- of de rechterzijde wordt bevoordeeld, daarover lopen de meningen trouwens uiteen. Brandstof die de gevoelsdynamiek aanjaagt, krijgt in elk geval de ruimte. Zo stelde Facebook al in 2017 een 'taskforce' samen om uit te zoeken of het maximaliseren van de interactie van gebruikers, door bijvoorbeeld informatie op een bepaalde manier aan te bieden of te ordenen, bijdraagt aan politieke polarisatie. Het antwoord was: ja, daar bestaat inderdaad een verband tussen. Dat betekent ook dat het tegengaan van polarisatie vraagt om het terugbrengen van interactie, stelt MIT Technology Review in een artikel over het onderzoek. De taskforce stelde verschillende oplossingen voor, zoals het aanpassen van de gebruikte algoritmes voor aanbevelingen. Maar ze moest erkennen dat sommige van die ideeën 'anti-groei' waren en uiteindelijk gingen de meeste voorstellen ter verbetering dan ook niet door.
Dat was 2017. Sindsdien is de polarisatie - dat vermaledijde zwart-wit denken in elk geval - er echt niet minder op geworden. (pagina 37-39)
Lees ook: Zwemmen in de oceaan : berichten uit een postdigitale wereld (uit 2017), Frictie : ethiek in tijden van dataïsme (2020) en Autonomie : een zelfhulpgids (2022).
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen