Bewonderen, verwonderen

Sinds november 2004 is er een zelfopgelegde taak om jaarlijks een zestal sprekers naar Oss te halen. Die zich vanuit hun achtergrond uitspreken over een jaarthema. In het vroege voorjaar van 2012 kwam het thema Echte waarde(n) bovendrijven en begon de zoektocht om mensen te vinden die daar 'iets' over te melden hebben. Inmiddels is het programma rond, zijn we benieuwd naar de 'boodschap' die onze gasten mee naar Oss zullen brengen en is (eigenlijk) het proces al begonnen om een jaarthema voor 2013-2014 te 'bedenken'.

Sprekers overhalen
In dat proces om beoogde sprekers aan te zoeken gaat het om een mix van bewonderen en verwonderen. Dát werd de afgelopen weken duidelijk rondom het afronden van de 'setlist' voor de komende maanden. Voor de zomervakantie was het programma half rond. Net voor de vakantie hadden enkele beoogde sprekers afgezegd. Dus moesten begin augustus nog enkele sprekers worden aangezocht. In die periode kwam het maandblad Ode met een korte recensie (meer een aankondiging) van een boek dat pas eind september zou uitkomen. De ontdekking van de aarde van de mij onbekende geoloog Peter Westbroek. Een man van in de zeventig. Van wie op internet een TEDx-optreden was te vinden. De 'recensie' en dat filmpje gaven de doorslag. En het gevoel dat deze man IETS te zeggen heeft. Alleen was toen nog niet precies duidelijk wat. Desondanks contact gezocht met meneer Westbroek en na een kort telefoongesprek was 'de deal' rond. Alleen wist ik nog steeds niet precies waar zijn boek en werk over gingen.

Eind september
Enkele dagen nadat het boek was verschenen kon ik een exemplaar bij Derijks in Oss ophalen. Het boek had ik in twee dagen 'uit'. En bleven de woorden bewonderen en verwonderen 'hangen'. In zijn boek gebruikt hij naar schatting vijf of zes keer het woord verwondering. Dat doet hij niet zomaar. Woorden die ook op andere takken van 'sport' geplakt kunnen worden.

Earth System Science
Peter Westbroek is ruim vijftig jaar actief geweest als geoloog. Was verbonden aan de Universiteit van Leiden. Is (inmiddels rustend) lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen en was verbonden aan verschillende buitenlandse onderzoeksinstellingen. Op de achterflap van zijn boek staat dat hij actief heeft deelgenomen aan de totstandkoming van de nieuwe aardwetenschap Earth System Science.

Aarde Systeem Wetenschap?
Maar wat is dat? Ga je met die term googlen dan kom je al gauw op (de Engelse) Wikipedia terecht en snap je waarom juist Ode meende dit boek zo snel te moeten 'bespreken'. In elk artikel dat je over Earth System Science leest wordt op zeker moment de naam James Lovelock en zijn Gaia-theorie genoemd. Een omstreden theorie. In een recent radio-interview maakt Peter Westbroek echter duidelijk dat Earth System Science NIETS, maar dan ook niets met pseudo-wetenschap en ander gezweef te maken heeft. Integendeel. Hij ziet zichzelf en zijn mede-onderzoekers als wetenschappers die over de eigenschap van 'de verwondering' beschikken. Een attitude die elke goede wetenschapper dient te bezitten  Je blijven verwonderen over 'dingen' die je in de wereld of jouw onderzoeksveld aantreft. Om dan vanuit die verwondering op zoek te gaan naar een mogelijke verklaring. Het 'verhaal' van James Lovelock komt (ook) voort uit verwondering.

Een sneer
In zijn boek zet hij zich (kei)hard af tegen collega's die vanuit een andere houding werken, nl.  bewonderen. Hij doelt op intelligent design-adepten, die (nog steeds) menen dat sommige onverklaarbare verschijnselen ontworpen zijn door een ontwerper. 'Iets' bewonderen en daardoor niet langer op zoek (willen) gaan naar een mogelijke verklaring voor hetgeen ze bewonderen.

De ID-gelovigen pluizen vlijtig de wetenschappelijke literatuur na op onverklaarbare zaken. In plaats van die problemen als onderwerp voor verder onderzoek aan te merken noemen ze het goddelijke scheppingen. Door dat te doen stellen ze zich buiten de wetenschap en lopen ze het onbevooroordeelde onderzoek voor de voeten. Daarmee ontzeggen ze zich meteen de weldaad van de wetenschap oriëntatie. (pagina 281-282)

Maan en aarde

De verwondering van Peter Westbroek
De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet zit tjokvol zaken waarover Peter Westbroek zich verwondert. Hij is feitelijk nog steeds die jongeman van een jaar of veertien die op zeker moment in een steen een fossiel aantrof. En zich verbaasde hoe dat kon. En vanuit die verbazing gedurende vijftig jaar als geoloog actief was. Een geoloog die ergens halverwege zijn loopbaan tot het besef kwam dat onze aarde wel een zeer bijzondere, unieke plek in het heelal is. Het besef dat de aarde feitelijk bijna alles wat we in onze omgeving aantreffen heeft voortgebracht. Uiteraard heeft een geoloog het dan over vulkanen, aardbevingen, plaattektoniek en andere typisch geologische verschijnselen. Maar Westbroek en andere Earth System Science-mensen zijn meer en meer tot het besef gekomen dat de aarde ook verantwoordelijk is voor het ontstaan van leven. De evolutie daarvan en zelfs voor al het sociale gedoe dat op onze planeet is ontstaan.

Lynn Margulis, deed onderzoek naar symbiose

Symbiose en de plaats van de mens
Uiteindelijk is het centrale punt van Peter Westbroek dat alles maar dan ook alles op onze aarde met elkaar samenhangt  In een soort symbiose met elkaar is verbonden. En, tweede hoofdpunt, dat de mens er nadrukkelijk deel vanuit maakt. En niet, zoals velen nog steeds denken, de top van de (evolutionaire) piramide is. Als mens moeten we ons realiseren dat we deel uitmaken van dat majestueuze geheel. Dat we enerzijds geluk hebben te leven in een periode waarin 'de mens' heeft kunnen evolueren (in de laatste 200 eeuwen van de voorbije 46 miljoen eeuwen die de aarde heeft gekend) maar dat we anderzijds bezig zijn om een fragiel evenwicht te verstoren. Peter Westbroek vindt dat onze tijd schreeuwt om handelen.

Dit boek gaat over een nieuw elan voor de toekomst. Niet het angstige individu, maar de aarde staat centraal. Deze ommekeer in de perceptie wordt mogelijk gemaakt door ontwikkelingen die nu nog in het verborgene plaatsvinden, in het hart van de wetenschap. Daar groeit een bundeling van nieuwe inzichten die haar weerga niet kent. We ontdekken de majesteitelijke planeet die wij bewonen, onze angst smelt weg en verwondering komt ervoor in de plaats. Oplossingen komen binnen bereik waarvan we nu niet durven dromen. De nieuwe kennis is universeel en toegankelijk voor iedereen, maar treedt nog niet voor het voetlicht. Als ze in brede kring wordt herkend, kan ze aanzwellen tot een machtig wapen dat de mensen met de aarde verbindt en een uitweg biedt uit de uitzichtloosheid. (pagina 12)

Hubert Reeves
Toevallig viel mijn oog deze week in de boekhandel op een ander boek-je. Van een andere oude man. Geboren in 1932. Die ik wél kende. Waarvan ik jaren geleden twee boeken had gelezen. De Frans-Canadese sterrenkundige Hubert Reeves. Die ooit, lang geleden, te gast was in het legendarische boekenprogramma van Adriaan van Dis. Om boeken te promoten: De evolutie van het heelal én De giftige steek van de kennis : over zin en ontwikkeling in het heelal. Verschenen in 1986 en 1987 (en helaas afgeschreven).

Deze Hubert Reeves heeft op z'n oude dag (zogenaamd) een boek voor zijn kleinzoon geschreven: Het universum uitgelegd aan mijn kleinkinderen. Waarin hij in twintig korte hoofdstukken zijn (fictieve?) kleinzoon bijpraat over 'alles' wat de natuurwetenschap weet over het heelal, de sterren, de big bang, zwarte gaten enzovoorts. Het boek leest als een trein, alhoewel het vraag- en antwoordspel van de oude man en zijn kleinzoon gekunsteld aandoet. Maar. Het is een aardige inleiding. En - dat vooral - maakt duidelijk dat verwondering toen (en nu) de motor van wetenschap was (en is).

Kevin Kelly
Via Peter Westbroek en Hubert Reeves valt gemakkelijk een bruggetje te maken naar de Amerikaan Kevin Kelly. Die het op een bepaalde manier (ook) heeft over zaken die bij hen aan bod komen. Kelly heeft het in zijn De wil van technologie niet over Earth System Science of het ontstaan van planeten. Zijn centrale punt is dat de wetenschap (en de technologie, die in haar voetsporen volgt) als het ware 'een wezen' is geworden. Een complex wezen. Zeer aanwezig. Zeer krachtig. Dat zich de komende jaren, decennia, eeuwen zal blijven evolueren. Zo krachtig dat het niet (meer) afgeremd kan worden. Technologie die alles met alles verbindt. De symbiose van Peter Westbroek, zogezegd. Klik hier voor een uitzending van Tegenlicht.

Good old, Bill Bryson: bijna en kleine
Peter Westbroek heeft waarschijnlijk zonder het te weten Bill Bryson in de ondertitel van zijn boek geëerd. In die ondertitel heeft hij het over de kleine planeet ("het grote verhaal van een kleine planeet"). Alhoewel hij geen  kosmoloog is weet hij als geen ander dat onze planeet aan de ene kant klein en nietig (op de schaal van ons zonnestelsel  de Melkweg,  laat staan het heelal) is, maar aan de andere kant zeer bijzonder, dus groot is. Onze aarde is voorzover bekend de enige planeet in het heelal waar leven is ontstaan. Een bijzondere plek. In zijn boek is niet voor niets veel ruimte ingeruimd voor een foto van de aarde die de Apollo-astronauten in 1968 van de dorre Maan én de blauwe aarde maakten.

Het bijna tien jaar oude boek van Bill Bryson (Een kleine geschiedenis van bijna alles) staat niet voor niets op de lijst van boeken voor de Lezers van Stavast. Een absolute klassieker die keer op keer uit de kast gehaald kan worden om sommige hoofdstukken na te lezen. Lees hoofdstuk 5 (De steenbrekers) nog maar eens na als je het boek van Peter Westbroek ter hand neemt. Of enkele hoofdstukken om beter te snappen wat Hubert Reeves aan zijn kleinzoon wil vertellen.

Bill Bryson's boek is een lang verhaal van mensen die zich verwonderden. En vanuit die verwondering bijdroegen aan het ontrafelen van de geheimen van onze kleine planeet. Goede wetenschappers - zij die zich blijven verwonderen - weten echter als geen ander dat als ze 'iets' hebben gevonden of bedacht,  dat slechts een momentopname is. Dat er morgen of overmorgen een ander kan opstaan die hun idee onderuit kan (en zal) halen. Dat doet pijn. Maar is all in the game. Peter Westbroek merkt in het radio-interview op dat hij gelooft dat de mensheid slechts een flard van alles wat we zouden kunnen weten heeft ontdekt. Dat er nog veel ligt te wachten. Dat er nog veel verwonderaars zullen en moeten opstaan.

Een Openbare Bibliotheek
Een Openbare Bibliotheek draagt - dat is zeker - niet rechtstreeks bij aan goede wetenschappelijk resultaten. 'De' wetenschap is daarvoor té specialistisch geworden. Nieuwe inzichten doe je gewoonlijk niet op door een bibliotheekboek te lezen. Zelfs niet een boek uit de titellijst voor de Lezers van Stavast.

Wat een goede Openbare Bibliotheek wel kan doen? Titels en onderwerpen naar voren halen die 'men' niet kent. Die bij bezoekers en leden verwondering kunnen opwekken. En vanuit verwondering kun je gaan nadenken. Kun je creatief worden of zijn.

Té vaak komen bezoekers en leden echter met een bepaalde wens naar de bieb. Om dit of dat boek te (gaan) halen. Dat men bewondert. Dat het gros van deze bewondering 'gemaakt' wordt door de alom aanwezige communicatiesector is helaas waar, maar wordt slechts door weinigen onderkend. De bibliotheekgebruiker lijkt in control. Hij of zij vraagt immers naar titels die hij of zij wil. Uiteraard zal de bieb alles doen om aan die wens tegemoet te komen. Helaas zijn er te veel (retail-achtige) Openbare Bibliotheken ontstaan die dit als hun belangrijkste taak zien: geef de klanten wat ze vragen. Sluit aan bij hun bewondering.

Tegenlicht
Dat dit retail-achtige denken overal zit werd deze week ook duidelijk in de publieke omroep. Waar een of andere bobo de gedachte opwierp om Tegenlicht te verbannen naar de nachtelijke uren. Reden? Te weinig mensen kijken er naar! Terwijl Tegenlicht bij uitstek een programma is waarin ruimte wordt geboden aan mensen die vanuit verwondering werken. En daardoor vaak voorlopers en wegbereiders zijn van trends en ontwikkelingen die vaak pas jaren later door het grote publiek en 'de politiek' worden opgepikt. In september 2012 merkte eindredacteur Frank Wiering het volgende op:

We hebben eigenlijk tien jaar lang de crisis voorspeld. Nu is die crisis een feit. En het aardige van een crisis is dat je er altijd beter uitkomt. Op ons bord staat het sleutelwoord: refresh your hope. Wat mij betreft hoort daar ook bij: delete je werkgeheugen. Alle gedachten waardoor de crisis is ontstaan, zijn niet werkzaam meer. We hebben nieuwe paradigma's nodig, daar gaan we naar op zoek. Het moeilijke daarvan is dat nieuwe ideeën vaak krankzinnig lijken en daardoor moeilijk serieus te nemen. Maar we zijn van plan nog wat krankzinnigheid te brengen in de toekomst.

Aanvulling - 's avonds
Toevallig stond vandaag (zaterdag 6 oktober) een interview in NRC Handelsblad met Paul Verhaeghe, een Belgisch klinisch psycholoog én auteur van het recent verschenen boek Identiteit. Geselecteerd voor de Lezers van Stavast. In hoofdstuk 3 (Jongens en wetenschap: de maakbare mens) staat een kort fragment over de rol van geologen. Een mooie aanvulling op Peter Westbroek.

Tegenwoordig neemt men algemeen aan dat de studie van het heelal (Newton, Kepler) de aanzet gaf tot het omverwerpen van het christelijke wereldbeeld. Dat ook geologen daar - letterlijk - hun steentje toe bijgedragen hebben, is minder bekend. Zoals het hoort in religieuze zaken kwam de ernstige uitdaging niet uit de hogere hemel van de kosmologie, maar uit de ondergrond van de hel, en in dit geval was ze afkomstig van de voorlopers van de geologie. Rond 1800 overtuigden grondwerken bij grote bouwwerven hoe langer hoe meer mensen dat de aarde er ooit anders had uitgezien, met bijvoorbeeld een zee waar nu bergen zijn. (pagina 62)

Een een quote uit het interview: een vorm van verwondering

Vraag: Al onze stoornissen het gevolg zijn van het onbehagen in onze cultuur, hoe kunnen we er dan iets aan doen?

Verhaeghe: Verandering zal van onderaf moeten starten, bij elk van ons, daar ben ik van overtuigd. Iedereen zal keuzes moeten maken waardoor we ons echt beter voelen, maar waarvoor we ook zullen moeten inleveren. Maar deels zie je van zo'n verandering al tekenen: er is behoefte aan initiatieven die mensen weer samenbrengen, van samen komen tot volkstuintjes en grootschalig vrijwilligerswerk. () Mensen vragen me vaak of ik somber ben, en wanneer ik zelfmoord ga plegen. Maar het tegendeel is het geval. Als hoogleraar beschouw ik het als mijn maatschappelijke verantwoordelijkheid een diagnose te stellen wanneer ik problemen waarneem. En in mijn vakgebied is een diagnose het eerste teken van bewustwording, waarna de verandering kan beginnen.

Homepage Achtergrondartikelen