Peter Godfrey-Smith

Buitengewoon bewustzijn : de octopus en de evolutie van de intelligentie
Spectrum 2020, 296 pagina's - €22,99

Oorspronkelijke titel:  Other Minds: The Octopus, the Sea, and the Deep Origins of Consciousness (2016)

Wikipedia: Peter Godfrey-Smith (1965)

Korte beschrijving
Dit boek is het resultaat van een onderzoek naar bewustzijn. De auteur verbindt biologie/evolutieleer met filosofie. Hij is naast wetenschapper ook diepzeeduiker en kwam in aanraking met octopussen. Hij ervaarde deze koppotige dieren als bijzonder en begon ze te observeren. Ook deed hij bronnenonderzoek en sprak hij met andere wetenschappers. Hij toont aan dat octopussen een bepaalde mate van intelligentie bezitten. Ze vertonen net als de mens sociaal gedrag, complex gedrag en hebben een groot zenuwstelsel. Ze lijken meer op ons dan we denken, zo stelt de auteur. Het boek behandelt ook vragen als: hoe is bewustzijn ontstaan, welke dieren kenden als eerste een vorm van subjectieve ervaring? De auteur stelt dat het bewustzijn van koppotigen zich parallel aan dat van de mens ontwikkelde. Hij is hoogleraar filosofie aan de City University van New York en hoogleraar wetenschapsgeschiedenis en -filosofie aan de Universiteit van Sydney. Het boek is interessant voor iedereen die geïnteresseerd is in het ontstaan van bewustzijn en de plaats van de mensheid in de evolutie.

Tekst op website uitgever
Het bewustzijn wordt vaak gezien als iets waarmee de mens zich onderscheidt van dieren. Onze intelligentie en ons denkvermogen hebben de mens boven aan de evolutionaire ladder geplaatst en in de zoektocht naar intelligent leven richten we onze blik steevast naar de sterren. Maar volgens wetenschapsfilosoof Peter Godfrey-Smith moeten we dit veel dichter bij huis zoeken: bij de octopus.

Octopussen hebben net als de mens een groot zenuwstelsel en vertonen complex gedrag dat misschien nog wel complexer is dan het onze. Sterker nog, de acht tentakels van een octopus leiden een volkomen eigen leven: ze proeven, voelen en bewegen uit zichzelf. In Buitengewoon bewustzijn gaat wetenschapsfilosoof en diepzeeduiker Peter Godfrey-Smith in op de vraag hoe de natuur zich bewust is geworden van zichzelf. Zijn zoektocht naar het prille begin van het bewustzijn leidde hem naar de koppotigen en de evolutie van een eigen, uniek bewustzijn, dat zich parallel aan dat van de mens ontwikkelde. Godfrey-Smith brengt het buitengewone bewustzijn van deze opmerkelijke wezens in kaart en geeft daarmee een indringende nieuwe kijk op de intelligentie van de octopus – die meer op ons lijkt dan we denken.

'Een van de grootste puzzels van organisch leven is hoe en waarom bepaalde diersoorten zelfbewust worden. Peter Godfrey-Smith gebruikt de octopus als portaal naar niet-menselijk bewustzijn, en dat doet hij vol gevoel en kennis uit de eerste hand.' – Frans de Waal

'Briljant … De schoonheid van Godfrey-Smiths boek zit in zijn heldere schrijfstijl. Hij bewijst dat deze vreemde, beeldschone wezens meer op ons lijken dan we bereid zijn toe te geven.' – The Guardian

Fragment uit 1. De evolutionaire levensboom: ontmoetingen tussen verschillende takken
~ De rode draad
Een van de klassieke problemen binnen mijn vakgebied - de filosofie - is de relatie tussen geest en materie. Hoe verhouden waarnemingsvermogen, intelligentie en bewustzijn zich tot de fysieke wereld? In dit boek wil ik vooruitgang boeken op dit gebied, hoe omvangrijk het onderwerp ook is. Ik benader het probleem vanuit evolutionair perspectief; ik wil weten hoe bewustzijn is ontstaan uit de grondstoffen waaruit levende wezens zijn opgebouwd. Miljarden jaren geleden waren dieren slechts één van de verschillende wanordelijke klompen cellen in zee die als eenheden begonnen samen te leven. Sindsdien heeft een deel van hen een specifieke levensstijl ontwikkeld. Er ontwikkelden zich mogelijkheden om te bewegen en te handelen, ogen, voelsprieten en middelen om voorwerpen in de omgeving te hanteren. Zo ontstond het kruipen van wormen, het zoemen van muggen en de wereldwijde trektocht van walvissen. Als onderdeel van dit alles ontwikkelde zich op zeker moment ook de subjectieve ervaring. Bij sommige dieren is er sprake van een gevoel hoe het is om zo'n dier te zijn. Dat wil zeggen dat er een 'zelf' bestaat dat ervaart wat er gebeurt.

Ik ben geïnteresseerd in de ontwikkeling van de ervaring van alle soorten, maar in dit boek staan koppotigen centraal. In de eerste plaats omdat het zulke wonderlijke wezens zijn. Als ze konden praten, zouden ze ons heel veel kunnen vertellen. Maar dat is niet de enige reden waarom ze in dit boek rondzwemmen en -klauteren. Deze dieren hebben mijn benadering van de filosofische vraagstukken beïnvloed; door hen te volgen in zee en te proberen hun gedrag te doorgronden, heb ik een andere invalshoek gevonden. Als we ons bezighouden met het bewustzijn van dieren, worden we vaak te sterk beïnvloed door ons eigen voorbeeld. Als we ons het leven en de ervaringen van eenvoudigere dieren voorstellen, komen we vaak uit bij een afgezwakte versie van onszelf. Maar koppotigen brengen ons in contact met iets wezenlijk anders. Hoe zien zij de wereld? De ogen van een octopus lijken op de onze. Ze hebben de bouw van een camera, met een flexibele lens die een beeld projecteert op een netvlies. Onze ogen lijken op elkaar, maar de hersenen erachter verschillen in vrijwel alle opzichten. Geen ander brein verschilt zoveel van het onze als dat van een koppotige. (pagina 18-20)

Artikel waarin verschillende boeken over dit onderwerp naar voren worden gebracht: The time is now – Hersenen en gedrag (april-juni 2020)  

Boeken over onze nieuwe omgang met niet-dieren en dingen

Terug naar Overzicht alle titels