Annelien De Dijn

Vrijheid : een woelige geschiedenis
Alfabet uitgevers 2021, 464 pagina's  - € 29,99

Lenen als E-book via bibliotheek.nl 

Biografie Annelien De Dijn (1977)

Korte beschrijving
Vrijheid is een van de belangrijkste politieke begrippen in het Westen. Historica Annelien de  Dijn (Universiteit Utrecht) onderzoekt dit begrip vanaf de oude Grieken tot op vandaag. Ze doet dat aan de hand van een duidelijke tegenstelling tussen twee opvattingen van vrijheid. Aan de ene kant is dat vrijheid als het streven naar democratie en vergroting van het collectief welzijn. Aan de andere kant de bescherming van individuele rechten en een zo klein mogelijke rol van de staat. De tegenstelling tussen die twee opvattingen, die steeds terugkwam, is de rode lijn in dit boek. Daarbij neemt ze duidelijk stelling. De individuele vorm van vrijheid is volgens De Dijn de laatste eeuwen dominant geweest. Volgens haar is dat een verarming van het idee van vrijheid. Ze onderbouwt haar verhaal met veel verwijzingen naar denkers en politici, maar houdt haar boek leesbaar door goed gekozen anekdotes, een heldere stijl en duidelijke voorbeelden. Dat levert een zeer boeiend boek op dat nieuwe inzichten geeft, stof voor discussie biedt en daarom een brede groep lezers kan aanspreken. Met enkele afbeeldingen in zwart-wit, eindnoten en een register op persoonsnamen.

Fragment uit (het) nawoord
Deze opvatting heeft breed ingang gevonden bij liberalen in de Verenigde Staten. Om nog een voorbeeld te geven: in een recentelijk veelbesproken boek, Het volk vs. democratie: waarom onze vrijheid gevaar loopt en hoe we haar kunnen redden, van Yascha Mounk, een Duits-Amerikaanse intellectueel: 'De twee kerncomponenten van de liberale democratie - individuele rechten en de wil van het volk - zijn steeds meer in strijd met elkaar.' In tegenstelling tot Zakaria stelt Mounk dat dit conflict in elk geval ten dele is veroorzaakt door de steeds starder wordende aard van huidige politieke systemen in het Westen, die op hun beurt worden gedreven door de ondemocratische voorkeuren van elites. Maar net als Zakaria stelt Mounk dat 'onze vrijheid' wordt bedreigd door de 'niet-liberale' opvattingen van 'het volk'. Als gevolg daarvan, concludeert Mounk, 'valt de liberale democratie, die unieke mix van individuele rechten en volksbestuur die de meeste regeringen in Noord-Amerika en West-Europa lange tijd heeft gekenmerkt, uiteen bij haar naden.'
  In vrijwel elk Amerikaans politiek kamp heeft het idee dat we vrijheid gelijk moeten stellen aan persoonlijke zekerheid en individuele rechten de overhand. Maar misschien is het goed om onszelf eraan te herinneren dat het verhaal van de vrijheid ook een andere kant heeft. Eeuwenlang hebben mensen vrijheid immers als een aantrekkelijk ideaal beschouwd omdat ze opriep tot meer controle van het volk op het bestuur en tot de toepassing van staatsmacht om het collectieve welzijn te vergroten. In het bijzonder is het misschien goed om onszelf eraan te herinneren dat vrijheid, democratie en gelijkheid voor de stichters van onze moderne democratieën niet op gespannen voet met elkaar stonden maar inherent met elkaar verstrengeld waren. (pagina 395)

Fragment uit een interview
Vraag: Wat valt u als Vlaamse en als voormalig inwoner van de VS op aan de manier waarop in Nederland over vrijheid wordt gesproken?

‘In mijn perceptie is Nederland een heel neoliberaal land, waarin dat individualistische vrijheidsdenken diep is doorgesijpeld. Ook de officiële ideologie is heel liberaal. Rutte zei onlangs: ‘Nederland is een hartstikke socialistisch land.’ Daar ben ik het echt niet mee eens.

‘Nederland is volgens mij op twee manieren in verwarring als het om vrijheid gaat. Enerzijds zijn we dus vergeten dat vrijheid sinds de Atheense democratie een collectief begrip was. Samen verantwoordelijk zijn voor collectief bestuur wordt nu nauwelijks nog als vrijheid ervaren. Het neoliberale, individualistische vrijheidsbesef domineert, gericht op de eigen vrijheid om te doen waar je zin in hebt, te consumeren en te feesten zo veel je wil.

Vraag: En de tweede verwarring omtrent vrijheid?

‘Die betreft de vrijheid van meningsuiting. Toen dit concept in de 18de eeuw ontstond, werd het gebruikt om te strijden tegen de machthebbers: koningen, de katholieke kerk. Mensen als Voltaire bekritiseerden de macht met gevaar voor eigen leven en beriepen zich daarbij op het recht van vrije meningsuiting.

‘Mensen die nu op straat of op sociale media migranten of vrouwen of gehandicapten uitschelden, beroepen zich ook op hun vrijheid van meningsuiting. Vooral op rechts wordt het concept op deze manier ingezet. Dit is een laffe, oneigenlijke vorm van vrijheid van meningsuiting, bedoeld om minderheidsgroepen nog dieper het verdomhoekje in te trappen.’

Hoe zou het begrip vrijheid zich moeten ontwikkelen? Wat zijn de randvoorwaarden voor vrijheid in een duurzamere en gelijkere wereld?

‘Waar ik bezorgd over ben, is dat mensen de verkeerde conclusie uit de coronacrisis trekken. Dat ze gaan zeggen dat het op vrijheid gebaseerde westerse model ons de das heeft omgedaan. Dat China de crisis beter heeft aangepakt en dat we naar meer autoritaire structuren moeten. Ik denk dat de conclusie van corona moet zijn dat zelfbeschikking onverminderd belangrijk blijft, maar dat vrijheid ook betekent dat je als individu offers moet brengen voor de gemeenschap. 

‘Ik hoop dus dat de ervaring met corona en ook de crisis van 2008 ons helpen terugkeren naar een collectiever vrijheidsbegrip. Niet dat we blind vertrouwen geven aan de staat. Burgers moeten erbovenop blijven zitten om te controleren of de overheid haar beloften nakomt. Zoals Urgenda bijvoorbeeld, dat die rechtszaak tegen de staat begon omdat die de klimaatdoelstellingen niet nakwam.’

Lees: Het begrip vrijheid is gekaapt door de elite (De Volkskrant, 13 maart 2021)

Lees bijvoorbeeld ook Hoe vrij zijn wij? de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst van Raoul Martinez (uit 2017)

Terug naar Overzicht alle titels