Philipp Blom 4

De onderwerping : een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur
De Bezige bij 2023, 381 pagina's - € 34,99

Oorspronkelijke titel: Die Unterwerfung: Anfang und Ende der menschlichen Herrschaft über die Natur (2022)

Wikipedia: Philipp Blom (1970)

Korte beschrijving
Een geschiedenis van de menselijke obsessie met het overheersen van de natuur. Al in de Bijbel werd het idee vastgelegd dat de mens de aarde moet onderwerpen. In de eeuwen daarna ontwikkelde en verspreidde dit idee zich over de wereld, en wie zich ertegen verzette kreeg te maken met kolonisators en uitbuiters die zich beriepen op de hogere machten die het nu eenmaal zo bepaald hadden. In deze geschiedenis van de mens en zijn omgeving vertelt Philipp Blom het verhaal van de onderwerping van de natuur, waarvan de negatieve gevolgen steeds duidelijker zichtbaar worden. Alleen als de mensheid zich kan ontdoen van het waanidee boven de natuur te staan, stelt Blom, heeft ze een kans van overleven. ‘De onderwerping’ is intelligent, met diepgang en met stilistisch vernuft geschreven. Geschikt voor geoefende lezers. Met foto’s en illustraties in zwart-wit. Philipp Blom (Hamburg, 1970) is een bekende historicus, filosoof, romanschrijver, journalist en vertaler. Hij schreef meerdere boeken en zijn werk werd in meerdere landen uitgegeven.

Tekst op website uitgever
De menselijke obsessie met het overheersen van de natuur zal leiden tot verwoesting van onze planeet

‘Onderwerp de aarde.’ Ongeveer drieduizend jaar geleden legde de auteur van het Bijbelboek Genesis deze woorden in de mond van de schepper. Zo werd het idee geboren dat de menselijke soort een bijzondere plaats op aarde inneemt en daarmee het recht heeft om de planeet genadeloos te exploiteren. Een idee dat zich de eeuwen erna ontwikkelde en verspreidde over de wereld. Wie zich ertegen verzette kreeg te maken met kolonisators en uitbuiters die zich beriepen op hogere machten die het nu eenmaal zo bepaald hadden.

In deze universele geschiedenis van de mens en zijn omgeving vertelt Philipp Blom het verhaal van de onderwerping van de natuur, waarvan de negatieve gevolgen steeds duidelijker zichtbaar worden. Alleen als de mensheid zich kan ontdoen van het waanidee boven de natuur te staan, heeft ze een kans van overleven.

Fragment uit Een handvol aarde
De enorm toegenomen productiviteit en activiteit van de mensheid heeft zuiver natuurwetenschappelijk gezien een reactie opgeroepen die elke menselijke vooruitgang aan het wankelen brengt en zelfs haar voortbestaan twijfelachtig maakt, omdat oude recepten plotseling niet meer werken, respectievelijk onaanvaardbaar sterke neveneffecten hebben. Een wereldbeeld dat gedurende duizenden jaren een sleutel bij de hand had om te domineren en uitdagingen te weerstaan, had geen zinvol antwoord op die systemische dynamiek. 

De Franse filosoof Bruno Latour beschrijft de reactie van een verlichte mensheid waarvan de geschiedenis de werkelijkheid niet meer kan beschrijven en waarvan het model ondeugdelijk blijkt: 'De bedreiging door de aarde schokt haar. Het lijkt alsof de aardbol die ze wilden weergeven, registreren, lokaliseren, inperken en opslokken niets anders was dan een zeer provisorische projectie van wat er nog te ontdekken overbleef [...] Ten slotte duikt de aarde aan het begin van de eenentwintigste eeuw weer op als terra incognita - tot ongelovige verbazing van het rijke en verlichte deel van de menselijke soort.

Maar hoe moeten we navigeren op die onbekende aarde? Latour, afkomstig uit een Bourgondische wijnboerenfamilie, ziet het antwoord op de vervreemding van de verlichting in een terugkeer naar de aarde, niet in nostalgische of nationalistische zin, maar als relokalisering van het leven op een concrete plak, in een lichamelijke ervaring van de eigen verbondenheid. In een handvol aarde, merkt hij op, kunnen meer microben leven dan mensen op deze planeet, een microbioom dat door delen van de aardkorst trekt, een universum waarop andere bouwen en dan met andere systemen vervlochten is. Als goede Bourgondiër vat hij dat niet op als de dampende aardkluit van het nationalisme, maar als terroir, de manifestatie van de onverwisselbaarheid van elke plek, elke handvol aarde, die aan wijn zijn individuele karakter verleent, elke verweven leven.

Latour gaat uitvoerig in op de Gaia-hypothese, ontwikkeld door James Lovelock en Lynn Margulis. Die theorie werd door invloedrijke wetenschappers lange tijd afgedaan als esoterisch en tegelijkertijd vanuit een even groot misverstand door esoterici ingepalmd, maar is geheel natuurwetenschappelijk gemotiveerd. Het gaat erom de aarde, respectievelijk de biosfeer als een organisme op te vatten, dat probeert de optimale omstandigheden voor zijn overleven te creëren. 

Lees vooral ook boeken van Bruno Latour die het heeft over het Nieuwe Klimaatregime, dat de mensheid zal dwingen zich anders te gaan verhouden tot de aarde; de kern: minder exploiteren, en zodanig gaan leven dat we haar niet langer plunderen.
()
Voor Bruno Latour biedt de Gaia-hypothese een aantrekkelijke mogelijkheid nieuw te gaan denken over het eigen bestaan op de aarde-als-netwerk. In zijn concept is Gaia tegelijkertijd een metafoor met ambivalente, quasireligieuze resonanties en een cognitieve situatiebeschrijving van het onbekende continent dat voortkomt uit de perspectiefwisseling van de hedendaagse wetenschap en haar idealen.
  Het beeld dat Latour in zijn werk, maar ook in openbare tentoonstellingen en op multimediale performances ontwikkelt, voegt een icoon toe aan zowel de wetenschappelijke als de politieke fantasie. In plaats van te zeggen dat mensen 'op de aarde' leven, dus metaforisch met hun voeten in de modder maar met hun hoofd hoog opgeheven en met hun blik op de verre horizon gericht, als om hun verheven positie boven de natuur te onderstrepen, stelt Latour voor om mensen na te denken als over bewoners van de 'kritische zone' - de dunne, door Lovelock aanschouwelijk voorgestelde membraan van gassen tussen het dode gesteente onder onze voeten en de eeuwige leegte boven onze hoofden, de enige omgeving waarin leven überhaupt mogelijk is: 
()
Voor Latour is de prijs van dat nieuwe denken hoog. De mensen in onze moderne wereld beginnen te beseffen: 'Ze kunnen voor hun toekomstige welvaart niet langer rekenen op die enorme en onuitputtelijke reserve. Modernisering, technologische ontwikkeling, globalisering lijken een gelukkige en onverdiende uitzondering te zijn geweest waar nu een eind aan komt.' (pagina 331-333)

Lees ook: Wat op het spel staat (uit 2017) én Het grote wereldtoneel : over de kracht van verbeelding in crisistijd (uit 2020).

Boeken over onze nieuwe omgang met niet-dieren en dingen

Terug naar Overzicht alle titels