woensdag 8 april 2020

Hersenen en gedrag - boeken én e-books voor onze post-corona-times


Homo economicus?
U heeft waarschijnlijk onder een steen geleefd als u (nog steeds) denkt dat 'de mens' een rationeel wezen is; beter: een rationeel dier.

Tóch zijn er nog steeds mensen én wetenschappers die daar vanuit gaan. Sommige economen geloven nog steeds dat de mens een 'homo economicus' zou zijn. Terwijl door duizenden wetenschappers op tientallen terreinen bewijzen zijn gevonden dat 'we' ons het gros van de tijd niet bepaald rationeel door de wereld heen bewegen.

Integendeel, meestal doen we maar wat. Leven we op 'ons gevoel'. Daar is op zich niet zo veel mis mee, want we slagen er als sociaal dier toch maar mooi aan de top van 'de piramide' op aarde te (blijven) staan. Nog wel.

Een klassieker
Ruim tien jaar geleden viel me op dat er verrassend veel boeken verschenen over hoe onze hersenen werken, en hoe dat leidde tot meer inzicht hoe mensen zich meestal écht gedragen. Het comité dat de Nobelprijzen uitreikt had dit ook in de gaten en gaf de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor ... economie. Waarom?

Omdat zijn baanbrekende onderzoek naar hoe ons brein functioneert veel inzicht biedt in hoe mensen zich als 'economische' wezens door het leven heen bewegen. We zijn geen homo economicus, maar een wezen dat vooral geleid wordt door 'ons gevoel'. Kahneman noemt dat Systeem 1. Dat is de baas; 95 procent van de tijd staat Systeem 1 'aan'. En slechts heel af en toe (5 procent) zetten we bewust Systeem 2 aan. Ons denkvermogen; waarmee we dingen tegen elkaar kunnen afwegen. Een bewuste beslissing nemen, en geen impuls volgen die ons Systeem 1 ons 'opdraagt'.

Het boek van Daniel Kahneman - Ons feilbare denken - heeft helaas een nadeel: het is niet zo heel erg goed geschreven. Maar wel een klassieker. Ik heb de afgelopen jaren tientallen keren gezien dat andere schrijvers naar hem én dit boek verwezen. Het kan ook als e-book geleend worden.

Hoe mensen keuzes maken
In Nederland is de beroemdste hersenonderzoeker waarschijnlijk Dick Swaab. Hij is ook omstreden omdat hij zich als hersenwetenschapper over zaken inlaat waarover hij volgens andere wetenschappers (vooral filosofen) beter zijn mond kon houden. Swaab is een betaman die zich uitlaat over moraal, ethiek; op basis van wat hij over de mens en zijn hersenen heeft ontdekt.

Los daarvan kunnen zijn twee belangrijkste boeken (voor leken) als e-book geleend worden. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (uit 2010) en Ons creatieve brein : hoe mens en wereld elkaar maken (uit 2016). Het zijn beide dikke pillen met een karrenvracht aan informatie. Aanbevolen, maar met mate.

Veel dunner is een boek van ene Will Tiemeijer, die bij de WRR werkt. In 2011 las hij zich op dit terrein in en deed daar in Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen verslag van. Als lezer wordt u kort en bondig (én goedgeschreven) bijgepraat over alle ins en outs van wat dit onderzoek zoal heeft opgeleverd én hoe deze inzichten vooral beleidsmakers kunnen helpen andere wegen in te slaan. Burgers en mensen anders te gaan benaderen. Mensen kiezen - nogmaals - meestal niet bewust. Alhoewel ze achteraf altijd zeggen dat ze iets bewust hebben gedaan. We worden als mensen vooral geleid door ons gevoel, onze omgeving ... Het is niet anders. Ontluisterend wellicht. Zet het begrip vrijheid in een heel ander licht.

Bandbreedte
In 2013 borduurden twee Amerikaanse wetenschappers, Sendhil Mullainathan, een econoom én Eldar Shafir, een psycholoog, op dit onderzoek voort.

In 2013 komen ze in Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen met het beeld, het verhaal bandbreedte aanzetten. Elk mens heeft in zijn of haar hersenpan een bepaalde bandbreedte. Bij iedereen is die honderd procent, maar de een heeft er meer van dan de ander.

U kunt zich voorstellen dat die bandbreedte in beslag genomen wordt door omstandigheden. Dingen die de 'schuld' zijn van jezelf, maar natuurlijk evenzo door 'dingen' van buiten. Zaken waar je amper of geen invloed op hebt. Iemand met pleinvrees is gehandicapt, want altijd neemt die fobie een deel van zijn of haar bandbreedte in beslag.

Mullainathan en Shafir beschrijven de gevolgen van het minder worden van die bandbreedte; hebben het over schaarste. Door in- en externe ontwikkelingen, al dan niet door jouw eigen toedoen, heb je minder bandbreedte over. Bandbreedte om normaal te kunnen functioneren. Hoe minder vrije bandbreedte, des te minder kun je volwaardig meedoen.

Zij bepleiten dat beleidsmakers zich dat meer realiseren en daar in hun bejegening van kwetsbare mensen rekening mee houden. Het heeft weinig zin om een werkloze vrouw, die zich zorgen maakt over haar kinderen en of ze 's avonds wel een maal op tafel kan toveren, lastig te vallen met sollicitatietips voor de volgende dag. Die informatie komt niet aan. Haar hoofd loopt over, zit vol. Die stuurlui aan de wal zouden meer bezig moeten zijn om haar primaire problemen (inkomen, voedsel, een dak boven haar hoofd) op te lossen, voordat ze een sollicitatietraject in zouden gaan.
Schaarste is een vervelend én urgent boek voor professionals; uit allerlei sectoren. Er lopen helaas heel veel mensen in onze samenleving rond die - vaak buiten hun schuld - niet open staan voor goedbedoelde raad. Laten we ze helpen!

Onbehagen
Bas Heijne heeft zonder enige twijfel ook kennis genomen van dit soort boeken en onderzoek. Door een toeval werd hij gedwongen zich hierover uit te spreken. In 2016 benaderden twee (échte) filosofen hem. Of hij voor een nieuwe reeks niet een oude tekst zou willen herlezen, en er zijn licht over willen laten schijnen. Nieuw Licht heet deze reeks en inmiddels zitten we in het vierde seizoen.

Bas Heijne schreef het eerste deeltje: Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens.

Voor dit essay (her)las hij een boek van Sigmund Freud, Het onbehagen in de cultuur uit 1930. Daarin poneert deze beroemde psychiater twee begrippen: het lust- en het realiteitsprincipe.

Verhip: Systeem 1 en 2 in een ander jasje. Die Kahneman-termen bezigt hij niet ,maar hij probeert wel een link te leggen met het hedendaagse gevoel van onbehagen dat bij veel burgers leeft. Hij constateert dat om allerlei redenen heden ten dage veel mensen niet altijd in staat zijn hun ongenoegen over bepaalde (in hun ogen) negatieve ontwikkelingen voor zich te houden. Sterker: mensen die zich zeer boos, lomp en ongearticuleerd laten 'gaan'.

Hieronder staan tientallen titels. Ik wil nog kort noemen:
* Een compleet nieuw brein : waarom de rechterhelft van ons brein ons succesvoller maakt van Daniel H. Pink (uit 2015) boek en e-book
Het slimme onbewuste : denken met gevoel van Ap Dijksterhuis (uit 2007) boek
Menselijke gebreken voor gevorderden van Roos Vonk (uit 2011) boek
* De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens van Frans de Waal (uit 2013) boek en e-book

Een oudje
Een Zweedse wetenschapsjournalist, Torre Norretranders, had al vroeg in de gaten dat hersenonderzoekers met interessante dingen bezig waren. Daar deed hij als een van de eersten in 1991 verslag van. De Arbeiderspers had dat in de gaten en bracht in 2000 zijn Het bewustzijn als bedrieger : een mythe ontrafeld uit. Wellicht nu een curiositeit, maar ik las het toen met veel plezier en dit boek maakte me ontvankelijk om dit wetenschapsgebied te blijven volgen.

Een kinderfilm
Over dit brede onderwerp zijn honderden boeken verschenen. Dikke en dunne, moeilijke en makkelijke; en sommige zijn gewoon goed geschreven. Maar enkele jaren geleden maakten de Pixar studio's een kinderfilm - Inside out - waarin je als kijker een prima beeld krijgt hoe het in ons aller hersenpan zoal aan toe gaat. Natuurlijk is het niet écht zo, het blijft een verhaal. Maar zo liefdevol en goed gedaan. Hartverwarmend. Hoe je meeleeft met de hoofdpersoon, een 'wezentje' in het hoofd van een ietwat triest meisje, en hoe dat wezentje continu strijd voert met andere 'wezentjes' (zeg gevoelens, neigingen, emoties) in dat hoofd én hoe die hoofdpersoon (Plezier) steeds het beste voorheeft met degene voor wie zij verantwoordelijk is, dat meisje: Riley.

(donderdag 8 april 2020)
Hans van Duijnhoven

Must read E-books

# Hoe verandert internet je manier van … 2011 413
George Akerlof c.s. De economie van list & bedrog 2017 284
Adam Alter Superverslavend 2017 352
Dan Ariely Heerlijk oneerlijk 2012 288
John Bargh Het verborgen brein 2018 463
Sanne Blauw Het best verkochte boek ooit* 2018 202
Ori & Rom Brafman Onderstroom 2010 231
Nicholas Carr De glazen kooi  2014 334
Nicholas Carr Het ondiepe 2011 327
Mark Earls De ultieme kudde 2010 416
Giovanni Frazzetto Waarom we voelen wat we voelen 240 352
Jaap van Ginneken Het enthousiasme virus 2012 208
Daniel Kahneman Ons feilbare brein  2011 527
Daniel Levitin Een opgeruimde geest 2015 524
Martin Lindstrom Brandwashed 2012 372
Leonard Mlodinow Stiekeme signalen 2013 311
Sendhill Mullainathan Schaarste 2013 360
Cal Newport Diep werk 2016 268
Daniel H. Pink Een compleet nieuw brein 2015 223
Stefan van der Stigchel Zo werkt aandacht 2016 224
Dick Swaab Ons creatieve brein 2016 560
Dick Swaab Wij zijn ons brein 2010 480
Richard Thaler c.s. Nudge 2015 303
Paul Tough Een kwestie van karakter 2015 277
Frans de Waal De bonobo en de tien geboden 2013 286
Frans de Waal Een tijd voor empathie 2009 311
Tim Wu Aandacht is het nieuwe goud 2016 432

Must read 'gewone' boeken

# Domheid, een menselijke gave 2019 352
George Akerlof Animal spirits 2009 271
Roy F. Baumeister  Wilskracht 2012 294
Edward Bernays Propaganda 1928 288
David Brooks Het sociale dier 2011 508
Ap Dijksterhuis Het slimme onbewuste 2007 239
Charles Duhigg Macht der gewoonte 2012 383
Nir Eyal Hooked 2015 154
Nir Eyal Indistractable 2019 301
Lone Frank De vijfde revolutie 2010 348
Elke Geraerts Authentieke intelligentie 2019 337
Elkhonon Goldberg Het sturende brein 2010 447
Eleanor Gordon-Smith Stop met redelijk zijn 2020 192
Bas Heijne Onbehagen 2016 93
Brittany Kaiser De datadictatuur 2019 416
Andrew Keen De @-cultuur 2008 256
Herman Kolk Vrije wil is geen illusie 2012 186
Victor Lamme De vrije wil bestaat niet 2010 333
Jonah Lehrer Imagine 2012 288
Sonja Lyubomirsky De mythes van geluk 2013 317
Mark Nelissen Darwin in de supermarkt 2011 190
Tor Norretranders Het bewustzijn als bedrieger 2000 493
Denise de Ridder c.s. Nudging 2019 184
Marc Slors Dat had je gedacht!  2012 201
Sam Sommers Wij zijn onze omgeving 2012 335
Jim Stolze Algoritmisering, wen er maar aan! 2019 175
Michiel van Straten Dagelijks irrationeel 2018 272
Stuart Sutherland Irrationaliteit 2010 335
Will Tiemeijer Hoe mensen keuzes maken 2011 130
Kris Verburgh Fantastisch! 2007 518
Roos Vonk Menselijke gebreken voor gevorderden 2011 200

De overige E-books
Susan Cain Stil 2012 391
Brian Christian Een wedstrijd in menselijkheid 2011 335
Koen Damhuis De virtuele spiegel 2012 163
Trudy Dehue De depressie-epidemie 2008 322
Daniël C. Dennett Van bacterie naar Bach en terug 2017 518
Dirk Draulans Samen voor ons eigen 2012 318
Hannah Fry Algoritmes aan de macht 2018 272
Malcolm Gladwell Uitblinkers 2008 343
Stine Jensen Dus ik ben 2010 237
Stine Jensen Dus ik ben weer 2012 190
Jelle Jolles Het tienerbrein 2016 424
René Kahn De tien geboden voor het brein 2011 151
Roman Krznaric Empathie 2014 320
Jaron Lanier Nee, je bent geen gadget 2010 271
Jaron Lanier Tien argumenten om je sociale media-acoounts … 2018 189
Aryan van der Ley De pretparkgeneratie 2013 319
Ruben Mersch Oogklepdenken 2012 287
Ruben Mersch Waarom iedereen altijd gelijk heeft 2016 271
Bennie Mols Turings tango 2012 222
Alex Pentland Sociale big data 2014 328
Hans Schnitzler Het digitale proletariaat 2015 175
Manfred Spitzer Digitale dementie 2013 288
Manfred Spitzer Digiziek 2016 406
Manfred Spitzer Eenzaamheid 2018 256
Marleen Stikker Het internet is stuk 2019 256
Max Tegmark Life 3.0 2017 496
Richard Thaler Misbehaving 2018 416
Paul Verhaeghe Identiteit 2012 256

De overige 'gewone' boeken
# De onvolkomenheid van de mens 2019 151
# Waarom we willen wat we willen 2004 472
Isaac Asimov Ik, robot 2017 191
Lieke Asma Vrije wil 2019 280
Bram Bakker Blijf beter! 2013 160
Jacques Bos Het ongrijpbare ik 2013 259
Johan Braeckman De ongelovige Thomas heeft een punt 2011 344
Brené Brown De kracht van kwetsbaarheid 2013 273
Brené Brown De moed van imperfectie 2013 167
Bill Bryson Het lichaam : een reisgids 2019 496
Matthew B. Crawford De wereld buiten je hoofd 2015 384
Alain De Botton Statusangst 2004 334
Dirk De Wachter Borderline times 2012 294
Jan Derksen Bevrijd de psychologie 2012 254
Jan Derksen Het narcistisch ideaal 2009 215
Ap Dijksterhuis Op naar geluk 2015 304
Rolf Dobelli De kunst van het heldere denken 2012 200
Michiel van Elk De gelovige geest 2012 271
Franklin Foer Ontzielde wereld 2017 272
Allen Frances Terug naar normaal 2013 318
Malcolm Gladwell Het omslagpunt 2001 240
Seth Godin The Icarus deception 2012 241
Sam Harris De vriije wil 2017 118
Marcel Heerink Zolang je robot maar van je houdt 2013 100
Marli Huijer Discipline : overleven in overvloed 2013 204
Andrew Keen How to fix the future 2018 330
Arjen Kleinherenbrink Alles is een machine 2018 275
Ray Kurzweil De singulariteit is nabij 2011 768
Ray Kurzweil Het bouwen van een brein 2013 320
Andrea Britta Maier Eeuwig houdbaar 2017 223
Eva Meijer De grenzen van mijn taal 2019 142
Koert van Mensvoort Next nature 2019 240
Ruben Mersch Van mening verschillen 2018 192
Willem Middelkoop Patronen van bedrog 2018 316
Evgeny Morozov Om de wereld te redden, klik hier 2014 447
Henny van der Pluijm Rechten en plichten van robots 2013 250
Matt Ridley De rationele optimist 2010 445
Ken Robinson Het Element 2009 269
Larry D. Rosen Identity 2013 288
Angela Saini Superieur 2020 336
Marc Schuilenburg Hysterie 2019 224
Nassim Nicholas Taleb Antifragiel 2013 521
Clive Thompson De coders 2019 400
Carolien Vader Het begint met een idee 2011 179
Kris Verburgh Fantastisch! 2007 518
Paul Verhaeghe Over normaliteit en andere afwijkingen 2019 112
Sidney Vollmer On/Off 2017 383
Jan Auke Walburg Jong van geest 2000 174
Jan Walraven De diefstal van de eeuw 2018 236
Shoshana Zuboff The age of surveillance capitalism 2018

The time is now, aflevering 2
Op vrijdag 10 april deed ik samen met collega Peter van der Wijst een poging enkele van bovenstaande boeken in een filmpje toe te lichten.



Homepage boeken én e-books voor onze post-coronatimes

Homepage The Time is Now - alle filmpjes

(dinsdag 7 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven

Geen opmerkingen:

Een reactie posten

De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen