Homo economicus?
U heeft waarschijnlijk onder een steen geleefd als u (nog steeds) denkt dat 'de mens' een rationeel wezen is; beter: een rationeel dier.
Tóch zijn er nog steeds mensen én wetenschappers die daar vanuit gaan. Sommige economen geloven nog steeds dat de mens een 'homo economicus' zou zijn. Terwijl door duizenden wetenschappers op tientallen terreinen bewijzen zijn gevonden dat 'we' ons het gros van de tijd niet bepaald rationeel door de wereld heen bewegen.
Integendeel, meestal doen we maar wat. Leven we op 'ons gevoel'. Daar is op zich niet zo veel mis mee, want we slagen er als sociaal dier toch maar mooi aan de top van 'de piramide' op aarde te (blijven) staan. Nog wel.
Een klassieker
Ruim tien jaar geleden viel me op dat er verrassend veel boeken verschenen over hoe onze hersenen werken, en hoe dat leidde tot meer inzicht hoe mensen zich meestal écht gedragen. Het comité dat de Nobelprijzen uitreikt had dit ook in de gaten en gaf de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor ... economie. Waarom?
Omdat zijn baanbrekende onderzoek naar hoe ons brein functioneert veel inzicht biedt in hoe mensen zich als 'economische' wezens door het leven heen bewegen. We zijn geen homo economicus, maar een wezen dat vooral geleid wordt door 'ons gevoel'. Kahneman noemt dat Systeem 1. Dat is de baas; 95 procent van de tijd staat Systeem 1 'aan'. En slechts heel af en toe (5 procent) zetten we bewust Systeem 2 aan. Ons denkvermogen; waarmee we dingen tegen elkaar kunnen afwegen. Een bewuste beslissing nemen, en geen impuls volgen die ons Systeem 1 ons 'opdraagt'.
Het boek van Daniel Kahneman - Ons feilbare denken - heeft helaas een nadeel: het is niet zo heel erg goed geschreven. Maar wel een klassieker. Ik heb de afgelopen jaren tientallen keren gezien dat andere schrijvers naar hem én dit boek verwezen. Het kan ook als e-book geleend worden.
Hoe mensen keuzes maken
In Nederland is de beroemdste hersenonderzoeker waarschijnlijk Dick Swaab. Hij is ook omstreden omdat hij zich als hersenwetenschapper over zaken inlaat waarover hij volgens andere wetenschappers (vooral filosofen) beter zijn mond kon houden. Swaab is een betaman die zich uitlaat over moraal, ethiek; op basis van wat hij over de mens en zijn hersenen heeft ontdekt.
Los daarvan kunnen zijn twee belangrijkste boeken (voor leken) als e-book geleend worden. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (uit 2010) en Ons creatieve brein : hoe mens en wereld elkaar maken (uit 2016). Het zijn beide dikke pillen met een karrenvracht aan informatie. Aanbevolen, maar met mate.
Veel dunner is een boek van ene Will Tiemeijer, die bij de WRR werkt. In 2011 las hij zich op dit terrein in en deed daar in Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen verslag van. Als lezer wordt u kort en bondig (én goedgeschreven) bijgepraat over alle ins en outs van wat dit onderzoek zoal heeft opgeleverd én hoe deze inzichten vooral beleidsmakers kunnen helpen andere wegen in te slaan. Burgers en mensen anders te gaan benaderen. Mensen kiezen - nogmaals - meestal niet bewust. Alhoewel ze achteraf altijd zeggen dat ze iets bewust hebben gedaan. We worden als mensen vooral geleid door ons gevoel, onze omgeving ... Het is niet anders. Ontluisterend wellicht. Zet het begrip vrijheid in een heel ander licht.
Bandbreedte
In 2013 borduurden twee Amerikaanse wetenschappers, Sendhil Mullainathan, een econoom én Eldar Shafir, een psycholoog, op dit onderzoek voort.
In 2013 komen ze in Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen met het beeld, het verhaal bandbreedte aanzetten. Elk mens heeft in zijn of haar hersenpan een bepaalde bandbreedte. Bij iedereen is die honderd procent, maar de een heeft er meer van dan de ander.
U kunt zich voorstellen dat die bandbreedte in beslag genomen wordt door omstandigheden. Dingen die de 'schuld' zijn van jezelf, maar natuurlijk evenzo door 'dingen' van buiten. Zaken waar je amper of geen invloed op hebt. Iemand met pleinvrees is gehandicapt, want altijd neemt die fobie een deel van zijn of haar bandbreedte in beslag.
Mullainathan en Shafir beschrijven de gevolgen van het minder worden van die bandbreedte; hebben het over schaarste. Door in- en externe ontwikkelingen, al dan niet door jouw eigen toedoen, heb je minder bandbreedte over. Bandbreedte om normaal te kunnen functioneren. Hoe minder vrije bandbreedte, des te minder kun je volwaardig meedoen.
Zij bepleiten dat beleidsmakers zich dat meer realiseren en daar in hun bejegening van kwetsbare mensen rekening mee houden. Het heeft weinig zin om een werkloze vrouw, die zich zorgen maakt over haar kinderen en of ze 's avonds wel een maal op tafel kan toveren, lastig te vallen met sollicitatietips voor de volgende dag. Die informatie komt niet aan. Haar hoofd loopt over, zit vol. Die stuurlui aan de wal zouden meer bezig moeten zijn om haar primaire problemen (inkomen, voedsel, een dak boven haar hoofd) op te lossen, voordat ze een sollicitatietraject in zouden gaan.
Schaarste is een vervelend én urgent boek voor professionals; uit allerlei sectoren. Er lopen helaas heel veel mensen in onze samenleving rond die - vaak buiten hun schuld - niet open staan voor goedbedoelde raad. Laten we ze helpen!
Onbehagen
Bas Heijne heeft zonder enige twijfel ook kennis genomen van dit soort boeken en onderzoek. Door een toeval werd hij gedwongen zich hierover uit te spreken. In 2016 benaderden twee (échte) filosofen hem. Of hij voor een nieuwe reeks niet een oude tekst zou willen herlezen, en er zijn licht over willen laten schijnen. Nieuw Licht heet deze reeks en inmiddels zitten we in het vierde seizoen.
Bas Heijne schreef het eerste deeltje: Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens.
Voor dit essay (her)las hij een boek van Sigmund Freud, Het onbehagen in de cultuur uit 1930. Daarin poneert deze beroemde psychiater twee begrippen: het lust- en het realiteitsprincipe.
Verhip: Systeem 1 en 2 in een ander jasje. Die Kahneman-termen bezigt hij niet ,maar hij probeert wel een link te leggen met het hedendaagse gevoel van onbehagen dat bij veel burgers leeft. Hij constateert dat om allerlei redenen heden ten dage veel mensen niet altijd in staat zijn hun ongenoegen over bepaalde (in hun ogen) negatieve ontwikkelingen voor zich te houden. Sterker: mensen die zich zeer boos, lomp en ongearticuleerd laten 'gaan'.
Hieronder staan tientallen titels. Ik wil nog kort noemen:
* Een compleet nieuw brein : waarom de rechterhelft van ons brein ons succesvoller maakt van Daniel H. Pink (uit 2015) boek en e-book
* Het slimme onbewuste : denken met gevoel van Ap Dijksterhuis (uit 2007) boek
* Menselijke gebreken voor gevorderden van Roos Vonk (uit 2011) boek
* De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens van Frans de Waal (uit 2013) boek en e-book
Een oudje
Een Zweedse wetenschapsjournalist, Torre Norretranders, had al vroeg in de gaten dat hersenonderzoekers met interessante dingen bezig waren. Daar deed hij als een van de eersten in 1991 verslag van. De Arbeiderspers had dat in de gaten en bracht in 2000 zijn Het bewustzijn als bedrieger : een mythe ontrafeld uit. Wellicht nu een curiositeit, maar ik las het toen met veel plezier en dit boek maakte me ontvankelijk om dit wetenschapsgebied te blijven volgen.
Een kinderfilm
Over dit brede onderwerp zijn honderden boeken verschenen. Dikke en dunne, moeilijke en makkelijke; en sommige zijn gewoon goed geschreven. Maar enkele jaren geleden maakten de Pixar studio's een kinderfilm - Inside out - waarin je als kijker een prima beeld krijgt hoe het in ons aller hersenpan zoal aan toe gaat. Natuurlijk is het niet écht zo, het blijft een verhaal. Maar zo liefdevol en goed gedaan. Hartverwarmend. Hoe je meeleeft met de hoofdpersoon, een 'wezentje' in het hoofd van een ietwat triest meisje, en hoe dat wezentje continu strijd voert met andere 'wezentjes' (zeg gevoelens, neigingen, emoties) in dat hoofd én hoe die hoofdpersoon (Plezier) steeds het beste voorheeft met degene voor wie zij verantwoordelijk is, dat meisje: Riley.
(donderdag 8 april 2020)
Hans van Duijnhoven
Must read E-books
# | Hoe verandert internet je manier van … | 2011 | 413 |
George Akerlof c.s. | De economie van list & bedrog | 2017 | 284 |
Adam Alter | Superverslavend | 2017 | 352 |
Dan Ariely | Heerlijk oneerlijk | 2012 | 288 |
John Bargh | Het verborgen brein | 2018 | 463 |
Sanne Blauw | Het best verkochte boek ooit* | 2018 | 202 |
Ori & Rom Brafman | Onderstroom | 2010 | 231 |
Nicholas Carr | De glazen kooi | 2014 | 334 |
Nicholas Carr | Het ondiepe | 2011 | 327 |
Mark Earls | De ultieme kudde | 2010 | 416 |
Giovanni Frazzetto | Waarom we voelen wat we voelen | 240 | 352 |
Jaap van Ginneken | Het enthousiasme virus | 2012 | 208 |
Daniel Kahneman | Ons feilbare brein | 2011 | 527 |
Daniel Levitin | Een opgeruimde geest | 2015 | 524 |
Martin Lindstrom | Brandwashed | 2012 | 372 |
Leonard Mlodinow | Stiekeme signalen | 2013 | 311 |
Sendhill Mullainathan | Schaarste | 2013 | 360 |
Cal Newport | Diep werk | 2016 | 268 |
Daniel H. Pink | Een compleet nieuw brein | 2015 | 223 |
Stefan van der Stigchel | Zo werkt aandacht | 2016 | 224 |
Dick Swaab | Ons creatieve brein | 2016 | 560 |
Dick Swaab | Wij zijn ons brein | 2010 | 480 |
Richard Thaler c.s. | Nudge | 2015 | 303 |
Paul Tough | Een kwestie van karakter | 2015 | 277 |
Frans de Waal | De bonobo en de tien geboden | 2013 | 286 |
Frans de Waal | Een tijd voor empathie | 2009 | 311 |
Tim Wu | Aandacht is het nieuwe goud | 2016 | 432 |
Must read 'gewone' boeken
# | Domheid, een menselijke gave | 2019 | 352 |
George Akerlof | Animal spirits | 2009 | 271 |
Roy F. Baumeister | Wilskracht | 2012 | 294 |
Edward Bernays | Propaganda | 1928 | 288 |
David Brooks | Het sociale dier | 2011 | 508 |
Ap Dijksterhuis | Het slimme onbewuste | 2007 | 239 |
Charles Duhigg | Macht der gewoonte | 2012 | 383 |
Nir Eyal | Hooked | 2015 | 154 |
Nir Eyal | Indistractable | 2019 | 301 |
Lone Frank | De vijfde revolutie | 2010 | 348 |
Elke Geraerts | Authentieke intelligentie | 2019 | 337 |
Elkhonon Goldberg | Het sturende brein | 2010 | 447 |
Eleanor Gordon-Smith | Stop met redelijk zijn | 2020 | 192 |
Bas Heijne | Onbehagen | 2016 | 93 |
Brittany Kaiser | De datadictatuur | 2019 | 416 |
Andrew Keen | De @-cultuur | 2008 | 256 |
Herman Kolk | Vrije wil is geen illusie | 2012 | 186 |
Victor Lamme | De vrije wil bestaat niet | 2010 | 333 |
Jonah Lehrer | Imagine | 2012 | 288 |
Sonja Lyubomirsky | De mythes van geluk | 2013 | 317 |
Mark Nelissen | Darwin in de supermarkt | 2011 | 190 |
Tor Norretranders | Het bewustzijn als bedrieger | 2000 | 493 |
Denise de Ridder c.s. | Nudging | 2019 | 184 |
Marc Slors | Dat had je gedacht! | 2012 | 201 |
Sam Sommers | Wij zijn onze omgeving | 2012 | 335 |
Jim Stolze | Algoritmisering, wen er maar aan! | 2019 | 175 |
Michiel van Straten | Dagelijks irrationeel | 2018 | 272 |
Stuart Sutherland | Irrationaliteit | 2010 | 335 |
Will Tiemeijer | Hoe mensen keuzes maken | 2011 | 130 |
Kris Verburgh | Fantastisch! | 2007 | 518 |
Roos Vonk | Menselijke gebreken voor gevorderden | 2011 | 200 |
De overige E-books
Susan Cain | Stil | 2012 | 391 |
Brian Christian | Een wedstrijd in menselijkheid | 2011 | 335 |
Koen Damhuis | De virtuele spiegel | 2012 | 163 |
Trudy Dehue | De depressie-epidemie | 2008 | 322 |
Daniël C. Dennett | Van bacterie naar Bach en terug | 2017 | 518 |
Dirk Draulans | Samen voor ons eigen | 2012 | 318 |
Hannah Fry | Algoritmes aan de macht | 2018 | 272 |
Malcolm Gladwell | Uitblinkers | 2008 | 343 |
Stine Jensen | Dus ik ben | 2010 | 237 |
Stine Jensen | Dus ik ben weer | 2012 | 190 |
Jelle Jolles | Het tienerbrein | 2016 | 424 |
René Kahn | De tien geboden voor het brein | 2011 | 151 |
Roman Krznaric | Empathie | 2014 | 320 |
Jaron Lanier | Nee, je bent geen gadget | 2010 | 271 |
Jaron Lanier | Tien argumenten om je sociale media-acoounts … | 2018 | 189 |
Aryan van der Ley | De pretparkgeneratie | 2013 | 319 |
Ruben Mersch | Oogklepdenken | 2012 | 287 |
Ruben Mersch | Waarom iedereen altijd gelijk heeft | 2016 | 271 |
Bennie Mols | Turings tango | 2012 | 222 |
Alex Pentland | Sociale big data | 2014 | 328 |
Hans Schnitzler | Het digitale proletariaat | 2015 | 175 |
Manfred Spitzer | Digitale dementie | 2013 | 288 |
Manfred Spitzer | Digiziek | 2016 | 406 |
Manfred Spitzer | Eenzaamheid | 2018 | 256 |
Marleen Stikker | Het internet is stuk | 2019 | 256 |
Max Tegmark | Life 3.0 | 2017 | 496 |
Richard Thaler | Misbehaving | 2018 | 416 |
Paul Verhaeghe | Identiteit | 2012 | 256 |
De overige 'gewone' boeken
# | De onvolkomenheid van de mens | 2019 | 151 |
# | Waarom we willen wat we willen | 2004 | 472 |
Isaac Asimov | Ik, robot | 2017 | 191 |
Lieke Asma | Vrije wil | 2019 | 280 |
Bram Bakker | Blijf beter! | 2013 | 160 |
Jacques Bos | Het ongrijpbare ik | 2013 | 259 |
Johan Braeckman | De ongelovige Thomas heeft een punt | 2011 | 344 |
Brené Brown | De kracht van kwetsbaarheid | 2013 | 273 |
Brené Brown | De moed van imperfectie | 2013 | 167 |
Bill Bryson | Het lichaam : een reisgids | 2019 | 496 |
Matthew B. Crawford | De wereld buiten je hoofd | 2015 | 384 |
Alain De Botton | Statusangst | 2004 | 334 |
Dirk De Wachter | Borderline times | 2012 | 294 |
Jan Derksen | Bevrijd de psychologie | 2012 | 254 |
Jan Derksen | Het narcistisch ideaal | 2009 | 215 |
Ap Dijksterhuis | Op naar geluk | 2015 | 304 |
Rolf Dobelli | De kunst van het heldere denken | 2012 | 200 |
Michiel van Elk | De gelovige geest | 2012 | 271 |
Franklin Foer | Ontzielde wereld | 2017 | 272 |
Allen Frances | Terug naar normaal | 2013 | 318 |
Malcolm Gladwell | Het omslagpunt | 2001 | 240 |
Seth Godin | The Icarus deception | 2012 | 241 |
Sam Harris | De vriije wil | 2017 | 118 |
Marcel Heerink | Zolang je robot maar van je houdt | 2013 | 100 |
Marli Huijer | Discipline : overleven in overvloed | 2013 | 204 |
Andrew Keen | How to fix the future | 2018 | 330 |
Arjen Kleinherenbrink | Alles is een machine | 2018 | 275 |
Ray Kurzweil | De singulariteit is nabij | 2011 | 768 |
Ray Kurzweil | Het bouwen van een brein | 2013 | 320 |
Andrea Britta Maier | Eeuwig houdbaar | 2017 | 223 |
Eva Meijer | De grenzen van mijn taal | 2019 | 142 |
Koert van Mensvoort | Next nature | 2019 | 240 |
Ruben Mersch | Van mening verschillen | 2018 | 192 |
Willem Middelkoop | Patronen van bedrog | 2018 | 316 |
Evgeny Morozov | Om de wereld te redden, klik hier | 2014 | 447 |
Henny van der Pluijm | Rechten en plichten van robots | 2013 | 250 |
Matt Ridley | De rationele optimist | 2010 | 445 |
Ken Robinson | Het Element | 2009 | 269 |
Larry D. Rosen | Identity | 2013 | 288 |
Angela Saini | Superieur | 2020 | 336 |
Marc Schuilenburg | Hysterie | 2019 | 224 |
Nassim Nicholas Taleb | Antifragiel | 2013 | 521 |
Clive Thompson | De coders | 2019 | 400 |
Carolien Vader | Het begint met een idee | 2011 | 179 |
Kris Verburgh | Fantastisch! | 2007 | 518 |
Paul Verhaeghe | Over normaliteit en andere afwijkingen | 2019 | 112 |
Sidney Vollmer | On/Off | 2017 | 383 |
Jan Auke Walburg | Jong van geest | 2000 | 174 |
Jan Walraven | De diefstal van de eeuw | 2018 | 236 |
Shoshana Zuboff | The age of surveillance capitalism | 2018 |
The time is now, aflevering 2
Op vrijdag 10 april deed ik samen met collega Peter van der Wijst een poging enkele van bovenstaande boeken in een filmpje toe te lichten.
Homepage boeken én e-books voor onze post-coronatimes
Homepage The Time is Now - alle filmpjes
(dinsdag 7 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen