Mensbeelden - boeken én e-books voor onze post-corona-times

Onze identiteit
Het is een dooddoener, maar er wordt de laatste jaren verdacht veel gepraat over 'onze' identiteit. En of 'die' geen gevaar loopt. 'We' hem (of haar) niet kwijt zullen raken, dan wel dat hij of zij sterk zal gaan veranderen. Onder druk van allerlei krachten, ontwikkelingen. Óf - nog erger - door bepaalde mensen, groepen. Die er blijkbaar belang bij (zouden) hebben om dat voor elkaar te krijgen.

Mensbeelden
Hieronder wil ik boeken naar voren halen waarin ingegaan wordt op mensbeelden die we van onszelf en elkaar hebben. Die identiteit laat ik liggen. In mijn ogen een zwaar overschat begrip.

Uit dit artikel zal vooral duidelijk worden dat er tientallen mensbeelden zijn, en dat ogenschijnlijk sommige momenteel aan de 'verliezende', en andere aan de 'winnende' hand zijn.

Een conclusie die meer to the point is dat - wat mij betreft - die verschillende mensbeelden 'allemaal' tegelijk, en naast elkaar (blijven) bestaan. En het er maar net aan ligt wie dit of dat mensbeeld propageert, dan wel 'aanvalt', of negatief wegzet. Met mensbeelden kun je als het ware 'het verhaal' waar een samenleving min of meer massaal in gelooft laten zien.

Homo sapiens, Homo deus ...
Achteraf kwam ik voor het eerst op het spoor van dit mensbeelden-verhaal door een van de grote bestsellers van de laatste jaren: Homo deus : een kleine geschiedenis van de toekomst (uit 2016).

Het gaat natuurlijk om de titel: Homo deus. Yuval Noah Harari, de Israëlische historicus en schrijver van dit boek, weet als geen ander dat de mens (Homo sapiens) als het ware een strijd heeft gewonnen. Hij heeft in de loop van de geschiedenis 'concurrenten' als Homo neanderthalensis of Homo floresiensis 'overwonnen'. Niemand weet precies hoe die strijd zich heeft afgespeeld, en wanneer de mens de spreekwoordelijke vlag heeft uitgestoken.

Zeker is alleen dat Homo sapiens heeft gewonnen. Sterker: ogenschijnlijk staan wij op aarde aan de top van de piramide. Wij bepalen wat er op aarde gebeurt; en maken alle andere levende wezens en niet levende 'dingen' aan ons ondergeschikt. Dat dit een illusie beginnen we langzaam te ontdekken, maar doet er híer niet toe!

Als de corona-crisis ons iets leert, is het dit: we hebben niet alles onder controle! En mochten we er in slagen het corona-spook te temmen - wat iedereen verwacht - dan liggen er andere (vaak door 'ons' zelf gecreëerde) problemen op ons te wachten. Uitdagingen en problemen zó groot, dat ze afbreuk zullen moeten doen aan een (nog) door velen gedeeld gevoel dat wij, Homo sapiens, dé baas zijn op aarde.

Het is maar zeer de vraag of 'de mens' zal uitgroeien tot (een) Homo deus, een mens die als een god kan leven. Yuval Noah Harari houdt ons in dit belangrijke boek ook voor dat het volstrekt anders zou kunnen uitpakken en wij mensen als dieren uit de bio-industrie door slimme, zelflerende systemen 'gehouden' gaan worden.

Mensbeelden als 'etiketten'
In de rest van dit artikel gaat het niet over de Neanderthalers, de Floresmens of andere al lang geleden uitgestorven mensensoorten. Het gaat om heel andere soorten. Mensbeelden.

Benamingen voor hoe wij mensen van binnen zijn, handelen, gehardwired zijn. Beter: hoe wij ons als Homo sapiens - dé mens - (kunnen) gedragen.

Op ons mensen zijn door de eeuwen heen, door verschillende mensen, uiteenlopende etiketten geplakt. Bedoeld om ons neer te zetten, onszelf 'beter' te leren kennen. Ons te laten weten hoe en wie we zijn. Alleen - spoiler alert - er is géén enkel door mensen bedacht mensbeeld dat 'klopt' of dat alle andere mensbeelden overbodig maakt. Integendeel.

Mensbeelden en verhalen
Al die mensbeelden zitten allemaal in onszelf; en only time will tell welke in elk van ons naar voren zullen treden. De overhand krijgen of ver op de achtergrond blijven. Uiteraard is het retoriek. Een woorden-spel. Maar tegelijkertijd: - en daarom noem ik Yuval Noah Harari - woorden zijn belangrijk. Doen er wel degelijk toe. Woorden die deel uitmaken van een verhaal.

Verhalen zijn - in zijn verhaal (zowel in zijn 1e als 2e boek) - in zijn ogen heel erg belangrijk. Verhalen houden samenlevingen bij elkaar, geven haar 'iets' om in te geloven (zelfs als het evident níet kan bestaan). Verhalen om je voor op te offeren. Verhalen zó groot en belangrijk dat het immens veel moeite kost om er op zeker moment niet meer in te geloven; je er vanaf te keren.

De post-coronatijd lijkt mij zo'n moment. Dat we stoppen met te geloven dat het verhaal dat voor de corona-crisis 'opging' - de overhand had - het juiste verhaal is om straks weer te gaan oppikken.

In de zomer van 2019 viel voor mij het mensbeeld-Homo-kwartje. In die periode verscheen Homo universalis : moreel kompas voor een nieuwe Europese Renaissance van Klaas van Egmond. Die titel spreekt voor zich.

Een samenwerkende Homo
Dat politicoloog/filosoof Govert Buijs het ook over mensbeelden heeft kun je niet opmaken uit de titel van zijn in de zomer van 2019 verschenen boek: Waarom werken we zo hard? : op weg naar een economie van de vreugde.

Het is een pleidooi om onze economie op een andere leest te gaan schoeien. Hij heeft het daarin over (de) Homo economicus. En betoogt dat die mensensoort niet bestaat.

Wél in de verhalen van veel economen en anderen die leiding geven aan 'het land' en in charge zijn in bedrijven, organisaties en instellingen. Maar volgens Govert Buijs - én inmiddels vele anderen - klopt dít beeld van de mens niet. We zijn geen rationele wezens, die alleen en in eerste instantie opkomen voor onze eigen belangen. Integendeel.

Govert Buijs poneert een ander mensbeeld, de Homo cooperans. De meeste mensen willen samenwerken, met anderen. Graag zelfs. Dat geeft betekenis aan onze levens. Drijft ons. Wat voor wonder zou er gebeuren als leiders van dat mensbeeld uit zouden gaan, en navenant andere 'dingen' zouden gaan doen?

Kort daarna las ik door een toeval een ander boek; uit 'die kringen'. Govert Buijs en de auteurs van dat andere boek cirkelen rond de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zeg maar redelijk verlichte protestants-christelijke kringen. Doordrongen van wat in de Bijbel staat en gekneed in nadenken over moraal en ethiek; ik betwijfel of de meesten nog geloven in dat andere eeuwenoude verhaal dat (er een) God bestaat. Artikel: Homo sapiens, Homo economicus, Homo dignus (augustus 2019)

De waardige mens
Aan De onvolkomenheid van de mens & het streven naar perfectie hebben verschillende relatief jonge denkers meegedaan. Opmerkelijk is dat in een bijlage een tabel zit met tientallen mensbeelden; door de eeuwen heen. Die tabel heb ik aangevuld met andere. Klik hier voor een pdf.

In het boek zelf lichten ze specifiek drie mensbeelden toe: Homo economicus, Homo biologicus en Homo sociologicus. En presenteren daarna hún (nieuwe, of andere) mensbeeld.

De mens bestaat in hun verhaal uit drie 'neigingen'. We zijn rationeel, worden geleefd door onze biologische 'bedrading' én door onze omgeving.

We zijn groepsdieren die ons graag en vaak spiegelen aan onze omgeving. En altijd is er die honderdduizenden oude laag die ervoor zorgt dat we ons als dieren (blijven) gedragen. In hun ogen valt hieraan niet te ontsnappen. We zijn nu eenmaal zo; en het kost veel moeite om ons daar af en toe aan te onttrekken. Hoe? Door proberen bewust na te denken. Voor- en nadelen van 'dingen' af te wegen, én dan pas iets te gaan doen. Fuck die aap in ons, en onze omgeving.

Uiteraard komt in dit boek ook een andere Israëlische wetenschapper 'voorbij', psycholoog Daniel Kahneman. De schrijver van Ons onfeilbare denken, waarin hij onder andere betoogt dat wij mensen twee systemen in ons hoofd hebben die met elkaar om 'de macht' strijden. En - helaas - meestal wint ons gevoel (Systeem 1), en heeft onze ratio (Systeem 2) het nakijken.

Op het eind poneren ze een ander mensbeeld, de Homo dignus. De zich bescheiden opstellende mens, die geneigd is er het beste van te maken. Op pagina 80 stellen ze het zo:

Vanuit deze rijke redelijkheid maakt de homo dignus zijn beslissingen. Zijn waardigheid verplicht hem ertoe het geluk van anderen na te streven. Hij heeft dus een plicht ten opzichte van anderen. Aan de andere kant houdt zijn eigen waardigheid ook in dat hij recht heeft op een waardige bejegening door anderen. () Deze middenweg is het juiste midden tussen eigenliefde en naastenliefde. 

Logos - Pathos - Ethos
Iets later las ik Moreel leiderschap van oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer. Een boek, dat ogenschijnlijk bedoeld is voor mensen die leiding moeten geven aan bedrijven, instellingen en organisaties. Maar in wezen richt hij zich tot iedereen die zich druk maakt over de richting waarin onze samenleving zich zou moeten gaan ontwikkelen.

Als oud-Nationaal ombudsman weet Alex Brenninkmeijer als geen ander dat er veel dingen niet kloppen, er de afgelopen jaren (zeg vanaf het begin van de jaren tachtig) door veel 'leiders' verkeerde keuzes zijn gemaakt. Met als gevolg - en dat heeft hij gezien - dat veel burgers ietwat verweesd achter zijn gebleven. Slachtoffers van TINA-achtige keuzes. Slachtoffers van systemen die hen niet langer willen, kunnen dan wel mogen helpen als het nodig was of is.

In dit boek heeft hij het op zeker moment over logos, pathos én ethos. Verhip, ook drie begrippen en hoe die zich tot elkaar (zouden kunnen, dan wel moeten) verhouden. Zijn stelling is dat 'de elite' zich te vaak bezig houdt met logos (zeg maar, de Homo economicus) en zich volstrekt onvoldoende realiseert dat 'de gemiddelde mens' en burger zich veel meer 'beroept' op, of bezig is met pathos (zijn of haar gevoel, de Homo biologicus én Homo sociologicus), en dat wij allemaal in onszelf ook aangestuurd worden door wat wij 'goed of kwaad' vinden (onze moraal, ethiek).

Mensen zijn volgens Brenninkmeijer geen rationele wezens; en laten we daar niet langer té veel van uit gaan. Leiders zouden zich er beter bij neerleggen dat de meeste mensen gevoelswezens zijn met een moreel kompas.

Homo puppy
Historicus/publicist Rutger Bregman sluit in dé bestseller van het laatste halfjaar - De meeste mensen deugen -een nieuwe geschiedenis van de mens - bij bovenstaande gedachten aan. Hij stelt dat de meeste mensen geneigd zijn zich coöperatief op te stellen (Homo cooperans), en dat we niet de rationele wezens zijn voor wie we gehouden worden.

Hij doet een poging uit te leggen waarom we zó zijn geworden. Hij betoogt dat de mens zich door de millennia heen als het ware zelf heeft 'getemd'. Samenlevingen selecteerden als het ware op meegaande, meewerkende mensen. Zij hebben een hekel aan bullies, die anderen (al dan niet met geweld) willen overheersen. Nee, er heeft zelfdomesticatie plaatsgevonden.

Onbewust hebben we als een soort veredelaars onszelf zachter, liever gemaakt. Een proces zoals dat bij de honden heeft plaatsgevonden. De woeste, gevaarlijk wolf is terug gekruist tot aanhalige puppies. De wellicht ooit wilde Homo sapiens is volgens Rutger Bregman terug gekruist tot wat we nu zijn: de Homo puppy. Het is natuurlijk een grapje. Beter: een verhaal. Met een kern van waarheid en aansluitend bij die Homo cooperans en Homo dignus.

In zijn boek bezigt hij ook één keer het woord possibilist. Dat is een mens die redelijk optimistisch in het leven staat ('de wereld staat er nog niet zo slecht voor!'), en die gelooft dat we - als we dat willen -  'alle' problemen kunnen gaan oplossen. Optimist + Possible = Possibilist. Rutger Bregman bezigt de term niet, maar ik wel: Homo possibilist.

Tot slot drie boeken

Onmensen?
Kort voor de lockdown verscheen het laatste essay van publicist Bas Heijne: Mens/Onmens. Voor zijn doen een kritisch én hard boek.

Bedoeld voor iedereen die er warmpjes bij zit, en vaak ergens leiding aan geeft. Hij verwijt hen (ons?) dat we moeten oppassen om ons (nog vaker?) onmenselijk te gaan opstellen. Hij wil dat we niet tot onmensen vervallen. Juist nu, aan de vooravond van het (kruis)punt waarop we om allerlei redenen andere wegen in zullen moeten gaan slaan. Dan is het het verstandig en moreel juist om ons te blijven realiseren dat we compassie moeten hebben voor mensen die om wat voor redenen niet mee kunnen, die achterblijven, of het (nog) niet eens zijn met voorgestelde of gekozen nieuwe wegen. Op pagina 121-121 zegt hij;

Het is een stem die zegt dat als wij het onszelf niet moeilijk maken, het ons flink moeilijk gemaakt zal worden. Wanneer wij ons niet inspannen ons daadwerkelijk in andere ervaringen dan die van onszelf te verplaatsen, ons daadwerkelijk in gedachtewerelden proberen in te leven  die niet de onze wijn, als we niet bereid zijn tegen ons eigenbelang in te denken, onszelf te verliezen, zullen wij uiteindelijk zelf minder mens zijn. Onze eigen levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn.

Die boodschap is in geen enkele tijd gerieflijk of geruststellend. In onze tijd is zij even radicaal als noodzakelijk.

Bas Heijne heeft het wat mij betreft impliciet over mensbeelden, en dat 'de elite' zich realiseert dat zij  daar niet het monopolie op heeft. Juist die elite zou beter moeten weten. Handel er naar!

Earthrise, een andere variant
Graag noem ik ook nog een oude favoriet. Van geoloog Peter Westbroek.

In 2012 hield hij ons in De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet voor dat de mens zich veel meer zou moeten gaan realiseren hoe uniek onze planeet is.

Voor zover bekend is het de enige plek in het immens grote heelal waar ooit leven is ontstaan. Een dorre aarde heeft op zeker moment - pakweg vier miljard jaar geleden - leven voortgebracht. Dat zich vervolgens geëvolueerd heeft tot een wezen - Homo sapiens - dat in staat is dit alles te aanschouwen, te doorgronden. En nu staan we op een punt dat we wellicht aan onszelf een einde gaan maken. Op dat bewuste kruispunt. Dat er in 2012 ook al was. Voor degenen die het konden of wilden zien.

Peter Westbroek biedt ons een andere blik op onze aarde. Aanschouw onze planeet als die astronauten in 1968. Kerstavond. Toen een legendarische foto werd gemaakt tijdens een van de Apollovluchten die ruim een half jaar later zouden leiden tot het zetten van de eerste voet van een mens op de maan. Die foto is de geschiedenisboeken ingegaan als Earthrise.

Allmensch
In 2016 werd de Belgisch-Poolse filosoof Alicja Gescinska uitgedaagd om een lezing te verzorgen in Gent.

Allmensch : van middelmaat tot meesterschap gaat (ook) over hoe je als mens zou kunnen (gaan) opstellen.

Op de achterflap van dit écht dunne boekje (30 pagina's) staat:

Allmensch is een pleidooi voor ambitieuze bescheidenheid: we moeten als mens bescheiden genoeg zijn om ons te realiseren dat we allemaal vrij doorsnee wezens zijn, maar ambitieus genoeg om te beseffen dat ook een gemiddeld mens tot grootse dingen in staat is. We kunnen altijd beter. () Dit kunnen is misschien wel het meest wezenlijke van ons bestaan: '' De mogelijkheid om de middelmaat te overstijgen, om onszelf te ontplooien, om de wereld te verbeteren ... in die mogelijkheid schuilt het wezen van onze condition humaine'. 

(maandag 14 april 2020)
Hans  van Duijnhoven

Must read E-books

Rutger Bregman	De meeste mensen deugen	2019	512
Guus Kuijer	Hoe word ik gelukkig?	2009	160
Jaron Lanier	Nee, je bent geen gadget	2010	271
Raoul Martinez	Hoe vrij zijn wij?	2017	544
Sendhill Mullainathan	Schaarste	2013	360
Susanne Piët	Egolutie	2014	191
Paul Verhaeghe	Identiteit	2012	256
Peter Westbroek	De ontdekking van de aarde	2012	302

Must read 'gewone' boeken

#	De onvolkomenheid van de mens	2019	151
Alex Brenninkmeier	Moreel leiderschap	2019	334
Govert Buijs	Waarom werken we zo hard?	2019	160
Nicholas Christakis	Het goede in de mens	2019	448
Klaas van Egmond	Homo universalis	2019	256
Alicja Gescinska	Allmensch	2016	39
Seth Godin	The Icarus deception	2012	241
Seth Godin	What to do when it's your turn	2014	160
Yuval Noah Harari	Homo Deus	2017	444
Yuval Noah Harari	Sapiens	2014	556
Bas Heijne	Mens/Onmens	2019	128
Bas Heijne	Onbehagen	2016	93
Richard Layard	Waarom zijn we niet gelukkig?	2005	302
Kees van Lede e.a.	Pessimisme is voor losers	2020	256
Dominique Moïsi	De geopolitiek van emotie	2009	256
Susan Neiman	Waarom zou je volwassen worden?	2014	218
Tor Norretranders	Het bewustzijn als bedrieger	2000	493
Hans Rosling	Feitenkennis	2018	343
Will Tiemeijer	Hoe mensen keuzes maken	2011	130

De overige E-books

Lisa Doeland e.a.	Onszelf voorbij	2018	208
Joke Hermsen	Kairos	2014	310
Joke Hermsen	Stil de tijd	2009	272
Stine Jensen	Dus ik ben	2010	237
Stine Jensen	Dus ik ben weer	2012	190
Daniel Kahneman	Ons feilbare brein	2011	527
Kevin Kelly	De wil van technologie	2012	463
Jaron Lanier	Tien argumenten om je sociale media-acoounts …	2018	189
Aryan van der Ley	De pretparkgeneratie	2013	319
Martin Lindstrom	Brandwashed	2012	372
Leonard Mlodinow	Stiekeme signalen	2013	311
Frank Mulder	De geluksmachine	2015	175
Cal Newport	Diep werk	2016	268
Wouter van Noort	Is daar iemand?	2017	224
Frans de Waal	De bonobo en de tien geboden	2013	286
Frans de Waal	Een tijd voor empathie	2009	311

De overige 'gewone' boeken

George Akerlof	Animal spirits	2009	271
Martin Appelo	Wij - Zij	2017	260
Kwame Anthony Appiah	De leugens die ons binden	2019	335
Lieke Asma	Vrije wil	2019	280
Benjamin R. Barber	De infantiele consument	2007	512
Colin Beavan	No impact man	2009	280
Abdelkader Benali	De vreemdeling	2020	11
David Brooks	Het sociale dier	2011	508
Carl Cederström	Ons geluksideaal	2019	175
Ap Dijksterhuis	Het slimme onbewuste	2007	239
Marian Donner	Zelfverwoestingsboek	2019	142
Erich Fromm	De angst voor vrijheid	1941	270
Joachim Gauck	Laat je niet regeren door angst	2012	63
Alicja Gescinska	De verovering van de vrijheid	2011	219
Alicja Gescinska	Intussen komen mensen om	2019	160
René Gude	Het agoramodel	2016	123
Cees Guikers	Vlinderlicht	2013	152
Kevin Kelly	The inevitable	2016	326
Andreas Kinneging	De onzichtbare maat	2020	640
Victor Lamme	De vrije wil bestaat niet	2010	333
Charles Mann	De tovenaar en de profeet	2018	688
Mariana Mazzucato	De waarde van alles	2018	384
Koert van Mensvoort	Next nature	2019	240
Marcel Metze	De hoogmoedigen	2011	96
George Monbiot	Uit de puinhopen	2018	207
Anousha Nzume	Hallo witte mensen	2017	140
José Ortega y Gasset	De opstand van de massamens	2015	274
Jaap Peters	Intensieve menshouderij	2004	188
Robert M. Pirsig	Zen en de kunst van het motoronderhoud	1974	509
Marja Pruis	Omdat je het waard bent	2017	100
Rob Riemen	Adel van de geest	2009	187
Larry D. Rosen	Identity	2013	288
Eva Rovers	Ik kom in opstand, dus wij zijn	2017	85
Adam Rutherford	Een kleine geschiedenis van iedereen die …	2018	485
Adam Rutherford	Het boek over de mensheid	2019	264
Angela Saini	Superieur	2020	336
Willem Schinkel c.s.	Theorie van de kraal	2019	224
Lenette Schuijt	Wat bezielt ons?	2014	480
Robert & Edward Skidelsky	Hoeveel is genoeg?	2013	320
Gerard van Stralen	… En denken!	2012	408
Michiel van Straten	Dagelijks irrationeel	2018	272
Stuart Sutherland	Irrationaliteit	2010	335
Geert Van istendael	De grote verkilling	2019	267
Joost de Vries	Echte pretentie	2019	153
Kees Vuyk	De feilbare mens	2019	224
Kees Vuyk	Oude en nieuwe ongelijkheid	2017	287
Alan Weisman	De wereld zonder ons	2007	359

The time is now, aflevering 3
Op vrijdag 17 april maakte ik met collega Peter van der Wijst een filmpje waarin ik enkele titels nader toelicht.



Homepage boeken én e-books voor onze post-coronatimes

Homepage The Time is Now - alle filmpjes

(dinsdag 14 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven