Democratie - boeken én e-books voor onze post-corona-times

De laatste jaren zijn er veel boeken verschenen waarin auteurs vraagtekens zetten bij het democratisch functioneren van onze (westerse) samenleving.

Om de haverklap kom je begrippen tegen als populisme, elite(s), meritocratie, oligarchie, plutocratie, volkswil et cetera.
Klik hier voor een artikel over dit soort begrippen: Onttrekken of toevoegen?  (februari 2019).

Hieronder wil ik zeven boeken nader toelichten.

Denker des Vaderlands
Enkele maanden geleden trad de nieuwe Denker des Vaderlands aan: Daan Roovers. Samen met ene Marc van Dijk maakte zij een dun boekje, waarin ze vertelt waar zij zich de komende twee jaren zoal mee zal gaan bezighouden: Wij zijn de politiek : het denken van Daan Roovers. Kan ook als e-book geleend worden. Ze houdt daarin een warm pleidooi om met elkaar in gesprek te gaan; en te blijven. Ook, en vooral dan, als je het met andere mensen níet eens bent. Hen waarschijnlijk niet kunt uitstaan.

Zij constateert, met andere tijdgeestvolgers- en duiders,  dat we allemaal (nog meer dan vroeger?) de neiging hebben ons te omringen met mensen die op ons lijken, en ongeveer hetzelfde over een aantal zaken denken. We zijn allemaal op onze eigen manier bubbelmensen.

Dat zal ons echter niet helpen in tijden waarin we om allerlei redenen op tal van terreinen andere wegen in zullen moeten slaan. Veranderingen beginnen met praten. Draagvlak creëren. Naar elkaar luisteren en de bereidheid om eigen stokpaardjes los te laten. Het is een dun boek. Feitelijk een lang uitgevallen (kranten)interview.

Een oude klassieker, herdrukt
Een ander dun boekje is al ruim tachtig jaar oud, en onlangs opnieuw uitgebracht. Met een toelichting van Bas Heijne. Het is Het nationaal-socialisme als rancuneleer van Menno ter Braak uit 1937. Een pamflet ,waarin deze publicist waarschuwt voor het aantreden van nationaal-socialisten in Duitsland én Nederland. Velen vonden het in die tijd voorbarig. Achteraf kreeg hij gelijk. Begin mei 1940 vielen de Duitsers binnen, begon voor ons Wereldoorlog II en pleegde Menno ter Braak zelfmoord. Zijn stelling was (en is) dat democratisch geregeerde landen tot een dictatuur kunnen vervallen.

Verloren land
Hetzelfde betoogt een Turkse journaliste, Ece Temelkuran. Een belangrijk boek, waarin zij constateert dat in onze tijd veel democratische landen (wellicht vaak onbewust, ongewild) op weg zijn naar een dictatuur.

In Verloren land beschrijft ze, zoals de ondertitel aangeeft, zeven stappen van democratie naar dictatuur. Ik volg haar sinds enige tijd op Twitter en constateer dat dit boek in veel landen wordt uitgebracht. Maar niet in Turkije, Rusland, Hongarije of Polen zal verschijnen.

Het vervelende van dit boek is dat je in Nederland en andere democratische landen negatieve trends ziet die aansluiten bij een van 'haar' zeven stappen. Het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Polen of Hongarije zijn ogenschijnlijk nog steeds democratieën, maar toch ziet zij daar vervelende ontwikkelingen.

Ece Temelkuran's Verloren land is een van de meest verontrustende boeken die ik de laatste jaren las.

Waar kom het vandaan?
Uiteenlopende schrijvers hebben zich over deze vraag gebogen en komen in meerdere of mindere mate met een deel van de verklaring.

Een belangrijk inzicht is dat 'de elite' (zeg maar de mensen die het in een land voor het zeggen hebben; aan de touwtjes trekken) onvoldoende oog hebben voor 'de noden' van een (groot?) deel van de bevolking. Wellicht is dat iets van alle tijden, maar de laatste jaren verschenen er verschillende boeken waarin dit wél wordt betoogd.

Een van de oudste, en eerste is van de Belgische antropoloog David Van Reybrouck. Die schreef al in 2008 een pamflet: Pleidooi voor populisme (boek en e-book). Waarin hij beschrijft te begrijpen waarom zo veel landgenoten zo boos zijn; maar dat wil niet zeggen dat hij het met hun 'oplossingen' eens is. In de praktijk geven burgers die zich in de steek gelaten voelen zich, al dan niet 'opgestookt' door politici die hen begrijpen, af op burgers die op hun manier ook slachtoffer van omstandigheden zijn.

Volgens Van Reybrouck moet 'de elite' hun boosheid niet afdoen als populistisch 'gedoe'; en voortgaan met bestaand beleid.

Een voettocht
Enkele jaren later schreef een ouderwetse Nederlandse sociaal-democraat een reisverslag. Hij wandelde een jaar lang wekelijks een dag door Nederland en probeerde met 'gewone' mensen in gesprek te raken. Zo kreeg hij zicht op 'hun' massale ongenoegen.

Voettocht naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? van Jan Schuurman Hess (uit 2014) heeft een hoog anekdotisch karakter, maar is veelzeggend. Voor een deel wellicht verouderd, maar als in post-corona de financiële problemen weer op het bordje van de middengroepen wordt gelegd, dan zal het wellicht een profetisch karakter krijgen. Boek en e-book.

Een van de vrijwilligers schuift aan. Hij probeert hier de draad van zijn leven weer op te pakken. Een paar jaar geleden was hij nog kraanmachinist in de Rotterdamse haven maar bij een reorganisatie verloor hij zijn werk. Na het faillissement van zijn volgende baas in Bergen op Zoom verloor hij niet alleen zijn werk maar ook de moed om door te gaan. Hij heeft zijn huis te koop gezet. 'Met 37 jaar kan het toch niet zo zijn dat je geen kant meer op kunt,' vraagt hij. Helpt het UWV dan niet, vraag ik. Hij haalt zijn schouders op. 'Het UWV is een computer. Het bestaat niet.

Artikel: Het UWV - Is een computer. Het bestaat niet (september 2014)

De Grote Verkilling
Een andere sociaaldemocraat (een échte, die pleit voor volksverheffing en solidariteit, maar wel binnen een kapitalistisch systeem) komt in De Grote Verkilling aan het woord.

Die titel is goed gekozen en sluit aan bij de Australische milieu-activist Paul Gilding die het in Helden uit noodzaak over de Grote Verstoring (the Great Disruption) heeft.

Geert Van Istendael, een Belgische journalist met Nederlandse wortels (sterker: hij heeft in Nederland gewoond én gewerkt), schaamt zich in dit boek voor zijn politieke achterban: de sociaal-democraten;  én de christen-democraten.

Hij beschrijft hoe in zijn land, in Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland, Italië en Spanje de afgelopen veertig jaar ongeveer hetzelfde is gebeurd.

'De' politieke elite (die zo rond 1980 voor een groot deel uit sociaal- en christendemocratische politici bestond; zij hadden de macht!) heeft vanaf het begin van de jaren tachtig bewust gekozen voor 'De Grote Verkilling'.  Daarmee bedoelt hij de afbraak van de welvaartsstaat. Opgebouwd in de jaren vijftig tot zeventig. Om allerlei redenen ging er een andere wind waaien. Het begrip TINA bezigt hij (natuurlijk): There Is No Alternative.

Artikel: TINA : maar feiten zullen niemand veranderen die niet veranderd wil worden. (mei 2017)


Wat die dames en heren toen deden was immers onvermijdelijk. Alle (nou ja, alle) wetenschappers én vooral economen zeiden ongeveer hetzelfde. Om de marktwerking zijn of haar heilzame werk te laten doen moest de publieke sector veel kleiner gemaakt worden. En zo werden (ook kwetsbare) burgers aan zichzelf én de markt overgelaten. Met rampzalige gevolgen.

Geert Van Istendael bepleit dat middenpartijen zich herpakken. Ook om te voorkomen dat nog meer 'desperate' burgers zich tot partijen wenden die in naam voor hen opkomen, maar in feite hun situatie alleen verergeren.

Sleutelen aan ons democratisch model
Verschillende schrijvers bepleiten dat we op zoek gaan naar manieren om meer burgers bij de politiek te betrekken.

De eerder genoemde David Van Reybrouck vond en vindt dat ook. Heeft initiatieven als een G1000 georganiseerd en al in 2013 een pamflet geschreven: Tegen verkiezingen (boek en e-book).

Een oproep
Toch wil ik u hier op een ander dun boekje attent maken, zeg maar een pamflet. Alhoewel dat woord niet goed past bij deze kranige, deftige meneer. Die zijn hele leven lang deel heeft uitgemaakt van 'de elite'. Een ouderwetse sociaal-democraat die - in de woorden van Geert Van Istendael - de Grote Verkilling ook niet tegen heeft kunnen houden. En er - vermoed ik - zelf actief aan heeft bijgedragen. Iedereen is immers altijd een kind van zijn of haar tijd(geest).

Herman Tjeenk Willink, die is het, heeft vorig jaar een grote steen in de vijver gegooid. Bedoeld voor leden uit zijn omgeving, de elite die aan de touwtjes trekt. En of het geen tijd wordt afstand te nemen van bepaalde in graniet gebeitelde uitgangspunten.

Groter denken, kleiner doen : een oproep heeft echter voor weinig reuring gezocht. Waarmee het - volgens mij - een illustratie is van hetgeen hij betoogt. 'De' (beter: zíjn') elite heeft nog steeds niet door dat ze op een heilloze weg zit. En daarmee is het - wederom volgens mij - een prima boek voor post-corona tijden.

Een tijd waarin 'we ' (beter: ook 'zij', die elite) heel veel dingen, op allerlei beleidsterreinen heel anders zullen moeten gaan doen. Allemaal om te voorkomen dat 'de Grote Verkilling' nog groter wordt, en vooral om te voorkomen dat nog meer burgers afstand nemen van 'de politiek'. Om te voorkomen dat we hard op weg om een Verloren land te worden.

(donderdag 8 april 2020)
Hans van Duijnhoven

Must read E-books

Menno ter Braak	Het nationaal-socialisme als rancuneleer	2019	96
Marc van Dijk	Wij zijn de politiek	2019	112
David Graeber	Bullshit jobs	2018	416
Armèn Hakhverdian c.s	Nepparlement?	2017	184
Tom-Jan Meeus	Haagse invloeden	2015	240
Martha Nussbaum	Politieke emoties	2014	430
Dani Rodrik	De globaliseringsparadox	2015	375
Jan Rotmans	Omwenteling	2017	160
Willem Schinkel	De nieuwe democratie	2012	367
Ece Temelkuran	Verloren land	2019	224
David Van Reybrouck	Pleidooi voor populisme	2009	79
David Van Reybrouck	Tegen verkiezingen	2013	174

Must read 'gewone' boeken

#	Nu het nog kan	2020	192
Abhijit Banerjee c.s.	Hoe economie de wereld kan redden	2020	464
Philipp Blom	Wat op het spel staat	2017	223
Alex Brenninkmeier	Moreel leiderschap	2019	334
Hans Broekhuis	Populisme als schaamlap	2020	160
Oliver Bullough	Moneyland	2019	413
Marc Chavannes	Niemand regeert	2009	261
Ewald Engelen	De kanarie in de kolenmijn	2016	255
Ewald Engelen	Het is klasse, suffie, niet identiteit!	2018	136
Joachim Gauck	Laat je niet regeren door angst	2012	63
Alicja Gescinska	Intussen komen mensen om	2019	160
Peter Giesen	De weg van de meeste weerstand	2013	96
Willem Gooijer	Dansen op de maat van het algoritme	2019	429
Chris van der Heijden	Te goed geregeld	2019	206
Bas Heijne	Staat van Nederland	2017	104
Stéphane Hessel	Doe er iets aan!	2011	84
Stéphane Hessel	Neem het niet!	2011	31
Maarten van den Heuvel	Vrijheid gelijkheid broederschap	2014	307
Dirk Holemans	Vrijheid & zekerheid	2016	374
Rob Janssen	Waarom gemeenten niet naar burgers .	2015	107
Ruud Jonker	Wolkbreuk	2012	95
Albert Jan Kruiter	De dag dat Peter de deur dichttimmerde	2012	171
Albert Jan Kruiter	In ons belang	2011	53
Roel Kuiper	De terugkeer van het algemeen belang	2014	206
Annette Kukh e.a.	Op grond van samenwerking	2018	424
George Monbiot	Uit de puinhopen	2018	207
Edgar Morin	De weg	2012	336
Jos de Mul	Paniek in de polder	2017	327
Henk Oosterling	Verzet in ecopanische tijden	2020	224
Wilma de Rek	De gulden snede	2019	208
Jan Rotmans	Verandering van tijdperk	2014	180
Timothy Snyder	Over tirannie	2017	124
Joseph E. Stiglitz	Winst voor iedereen	2019	368
Herman Tjeenk Willink	Groter denken, kleiner doen	2018	118
Geert Van istendael	De grote verkilling	2019	267
Bert de Vries	Ontspoord kapitalisme	2020	688
Kees Vuyk	De feilbare mens	2019	224

De overige E-books

Ewald Engelen	De schaduwelite	2014	240
Hannah Fry	Algoritmes aan de macht	2018	272
Joris Luyendijk	Kunnen we praten	2017	94
Raoul Martinez	Hoe vrij zijn wij?	2017	544
Eva Meijer	De soldaat was een dolfijn	2017	116
Jan-Werner Müller	Wat is populisme?	2017	128
Moisés Naïm	Het einde van macht	2015	399
Peter Pomerantsev	Dit is geen propaganda	2019	286
Jan Schuurman Hess	Voettocht naar het hart van het land	2014	304
Gert-Jan Segers	Hoop voor een verdeeld land	2016	236
Timothy Snyder	De weg naar onvrijheid	2018	375
Marleen Stikker	Het internet is stuk	2019	256
Frans Timmermans	Broederschap	2015	61

De overige 'gewone' boeken

Hans Achterhuis	Tegendenken	2013	223
Floris Alkemade	De toekomst van Nederland	2020	144
Benjamin R. Barber	Als burgemeesters zouden regeren	2014	480
Bob Crébas	Het land van goed naar beter	2017	318
Anuna De Wever c.s.	Wij zijn het klimaat	2019	62
Thomas Decreus	Dit is morgen	2016	269
Thomas Decreus	Een paradijs waait uit de storm	2013	150
Jared Diamond	Omwenteling	2019	504
Klaas van Egmond	Homo universalis	2019	256
Albert Faber	De gemaakte planeet	2018	300
Paul Frissen	De fatale staat	2013	294
Paul Frissen	Het geheim van de laatste staat	2016	272
Al Gore	De aanval op de redelijkheid	2007	319
Al Gore	Onze toekomst	2013	496
Ferdinand Grapperhaus	Rafels aan de rechtsstaat	2017	128
Femke Halsema	Geluk!	2008	160
Wil Heeffer	Hoe lang pikken we het nog?	2015	162
Coos Huijsen	Ode aan het klootjesvolk	2020	208
Tony Judt	Het land is moe	2010	238
Jan Kuitenbrouwer	Datadictatuur	2018	128
Kees van Lede e.a.	Pessimisme is voor losers	2020	256
Mariana Mazzucato	De ondernemende staat	2015	319
Peter Mertens	Graailand	2016	403
Dominique Moïsi	De geopolitiek van emotie	2009	256
Dominique Moïsi	Triomf van de angst	2018	160
Martha Nussbaum	Mogelijkheden scheppen	2012	303
Miriam Rasch	Frictie	2020	238
Michael J. Sandel	Politiek en moraal	2016	384
Rien T. Segers	Nederland na de crisis	2009	110
Wolfgang Streeck	Gekochte tijd	2015	273
Ad Verbrugge c.s.	Het goede leven & de vrije markt	2018	452
Shoshana Zuboff	The age of surveillance capitalism	2018

The time is now, aflevering 4
Op vrijdag 17 april maakte ik met collega Peter van der Wijst een filmpje waarin ik enkele titels nader toelicht.



Homepage boeken én e-books voor onze post-coronatimes

Homepage The Time is Now - alle filmpjes

(dinsdag 7 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven