Elite(s) worden in die verhalen weggezet als een in zichzelf opgesloten kaste. Leden van de elite hebben geen idee (meer) hoe ‘normale’ mensen leven; waar zij zich zorgen over maken. Elites zetten zich volgens hen niet, of onvoldoende in voor hun problemen. Sterker: niet alleen dat, zij denken vooral aan hun eigen hachje en zak. En door dat alles heen wordt ook om de haverklap beweerd dat ons democratisch systeem niet meer optimaal functioneert; dan wel onder vuur ligt.
Dé elite heeft 'hét' kortom gedaan. Politici, natuurlijk voorop. Ook directeuren van grote bedrijven. En andere mensen die leidinggeven aan grote organisaties, bedrijven en instellingen. Instellingen die groot zijn (geworden), en amper meer in de gaten hebben hoe zij een negatieve invloed uitoefenen op levens van gewone mensen. Ook worden relatief vaak journalisten, kunstenaars, rechters en wetenschappers genoemd.
Begin april bracht ik in een ander artikel (en begeleidend filmpje) een tiental boeken naar voren waarin schrijvers zich uitspreken over de (haperende) staat van onze democratie.
Toeval?
Het toeval wil dat tijdens het schrijven van dit artikel een boek van oud-minister Bert de Vries verscheen: Ontspoord kapitalisme : hoe het kapitalisme ontspoorde en na de coronacrisis kan worden hervormd.
Het toeval wil dat tijdens het schrijven van dit artikel een boek van oud-minister Bert de Vries verscheen: Ontspoord kapitalisme : hoe het kapitalisme ontspoorde en na de coronacrisis kan worden hervormd.
De omslagtekening is een prima illustratie van waar dit artikel over gaat.
Bert de Vries heeft overduidelijk deel uitgemaakt van de elite. In de jaren tachtig en negentig zat hij in het centrum van de politiek. Was minister van Economische Zaken en fractieleider van het CDA.
In Nederland zijn de bekendste leden van deze 'club' Dries van Agt en Jan Terlouw.
In zijn dikke, maar zeer leesbare (geschiedenis- en ideeën)boek bezigt hij regelmatig woorden die in dit artikel nader zullen worden belicht. Denk aan meritocratie, plutocratie, aristocratie, kleptocratie of ochlocratie.
Hij richt zich met dit boek nadrukkelijk tot leden van de huidige elite. Aan de andere kant is het ook leerzaam voor het gros van de burgers die daartoe niet behoren, maar wel willen begrijpen waarom we de problemen hebben die we nu ervaren. En waarom het waarschijnlijk voor een deel terecht is dat veel burgers hun vertrouwen in de elite ietwat zijn verloren.
Ter illustratie kopjes van enkele paragrafen:
De opkomst van lobbyisten
De opkomst van lobbyisten
Heeft crony capitalism het systeem gecorrumpeerd?
Superrijken herwinnen terrein
Superrijken herwinnen terrein
Van democratisch naar plutocratisch kapitalisme
De aanleiding voor dit artikel was een moment dat ik tijdens een interne bibliotheek-bijeenkomst achteloos het woord meritocratie liet vallen, en de meeste aanwezigen niet wisten wat daarmee bedoeld werd.
Opmerkelijk. Ik kom dit woord (en varianten daarvan) bijna dagelijks tegen. In kranten, tijdschriften, blogs, op Twitter. Aan de andere kant denk ik dat mijn collega’s niet uniek zijn; veel burgers kennen het woord waarschijnlijk ook niet.
Ik schreef er in februari 2019 een artikel over: Onttrekken of toevoegen.
De kern van het probleem is dat het er sterk op lijkt dat veel burgers zich niet meer vertegenwoordigd voelen door onze vertegenwoordigers in gemeenteraad, Provinciale Staten of nationale parlement. Dit speelt zowel in binnen- als buitenland. In landen die als democratisch te boek staan; waar grosso modo de drie machten gescheiden zijn. Iedere stem er op papier toe doet; even belangrijk is.
Overal staan echter zogenaamde populistische partijen op, wantrouwen mensen media en wetenschap, ligt de elite onder vuur et cetera. En dit gevoel hebben mensen ook over leidinggevenden buiten ‘de politiek’. Die mensen hebben vaak ook geen idee (meer) waar hun ondergeschikten of ‘klanten’ mee zitten.
Dat een woord als meritocratie zo vaak gebezigd wordt heeft daar onder andere mee te maken. En ook met andere (vaak) moeilijke woorden. Woorden die in een gemiddelde talkshow of 'het journaal' niet worden gebezigd.
Woorden die samenhangen met een elite die in mindere of meerdere mate niet meer opkomt voor de belangen van de gehele gemeenschap. Een elite die daardoor het gros van de burgers er al dan niet met voorbedachte rade onder houdt, manipuleert.
Ik zal niet alleen verwijzen naar non-fictie boeken, maar bewust ook naar romans.
Het basisidee van een democratisch systeem is dat 'het volk' vertegenwoordigd wordt door mensen die zij in vrije verkiezingen kunnen kiezen. Daar is in ons land en de ons omringende landen niet zo veel mis mee. Om de vier à vijf jaar kunnen we tijdens verkiezingen op mensen stemmen die ons willen gaan vertegenwoordigen. Maar het grote probleem is dat veel burgers zich niet langer vertegenwoordigd voelen. De goede verstaander hoort, of leest vaak onderstaande zinnen, of varianten daarop:
• “Ze luisteren niet meer naar ons!”
• “En of ik nu op partij A of partij B stem, doet er niet (meer) toe.”
• “'Ze' (die partijen, in Den Haag) zijn het meestal toch met elkaar eens, en voor mij wordt het er alleen maar slechter op!”
Dat leidt tot burgers die (daarom) niet meer gaan stemmen, een proteststem uitbrengen of hun stem aan partijen geven die (door veel media, wetenschappers) weggezet worden als populistische partijen. De afgelopen jaren zijn er verschillende boeken verschenen waarin auteurs een poging doen dit sentiment (wie weet: ressentiment?) te beschrijven.
Het toeval wil dat dinsdag 2 juni bekend werd dat Europarlementariër Toine Manders vanuit 50Plus overstapt naar het CDA. Jaren daarvoor zat hij namens de VVD in het Europees Parlement. Eén pot nat?
Ik noemde eerder al Voettocht naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? van Jan Schuurman Hess en De grote verkilling van Geert Van Istendael.
Albert Jan Kruiter, directeur van het Instituut voor Publieke Waarden, schreef er ook over: De dag dat Peter de deur dichttimmerde: waarom mensen die onze hulp het hardst nodig hebben niet geholpen worden (uit 2012).
Of Stephan Steinmetz, die in De brievenbus van Mevrouw De Vries : gekmakende post van onze (semi)overheid (uit 2013) een ontluisterend beeld schetst van 'de bureaucratie'.
Schrijvers die ervaringen van ‘de kleine man’ met complexe organisaties en systemen beschrijven. Instellingen die in naam voor hen opkomen, maar in de praktijk juist alles – en waarschijnlijk met de beste bedoelingen! - doen om kwetsbare mensen juist niet te helpen.
Alhoewel: zondag 31 mei werd hij in Buitenhof uitvoerig aan het woord gelaten. In een programma dat waarschijnlijk door veel leden van die verfoeide elite wordt bekeken. Maar luisteren is niet genoeg.
Groter denken, kleiner doen is in mijn ogen een hyper urgent boekje – in wezen een manifest of pamflet. Zeker nu we aan de vooravond staan van een tijd waarin we als samenleving héél andere wegen in zullen moeten gaan slaan. Dan helpt het als we eerst een idee hebben waar we over pakweg dertig jaar willen staan. En op basis daarvan ‘dingen’ gaan doen. En dat leden uit de elite gaan begrijpen dat zij dit niet over de hoofden van de normale burgers moeten gaan uitrollen. Dat zij wellicht deel van 'het' probleem zijn.
Teleurgestelde burgers - die niet meer gaan stemmen, een proteststem uitbrengen of voor populistische partijen gaan - hebben echter wel degelijk een punt. Niet alleen in Nederland.
In veel democratische landen zie je dezelfde trend. Steeds meer partijen lijken op elkaar. Niet alleen qua beleid dat zij nastreven, maar vooral ook omdat de leden van de meeste (regerings-)partijen ogenschijnlijk allemaal uit dezelfde vijver worden gevist. Bijna iedereen in ‘de politiek’ en de top van het bedrijfsleven is tegenwoordig hoogopgeleid, heeft een redelijk inkomen, is vaak blank én van het mannelijke geslacht.
In een meritocratie worden we geregeerd door degenen die het verdiend hebben (merit). Mensen die met de hen gegeven talenten gewoekerd hebben, succesvol zijn geworden. In onze samenleving helpt het vooral als je gestudeerd hebt.
Op zich is daar nog niet zo veel mis mee, want waarom zou je ‘domme’ mensen een land of bedrijf laten regeren. Problematisch wordt het als bijna iedereen die het voor het zeggen heeft, uit deze groep gerekruteerd wordt. Zonder dat die vaak hoogopgeleide en succesvolle mensen het weten, lijken ze allemaal op elkaar. Delen ze vaak eenzelfde visie op de wereld. En – nog belangrijker – denken ze dat hun kijk op de wereld alleenzaligmakend is (TINA - There Is No Alternative). Zij kunnen zich amper meer voorstellen dat andere burgers er misschien een andere kijk op kunnen hebben.
Hoogopgeleiden leven gemiddeld jaren langer, en in betere gezondheid. Ook zijn er grote verschillen in hoe zij hun levens leiden. Deze trend wordt verstevigd doordat hoogopgeleide mensen omgaan met andere hoogopgeleide mensen, waardoor er binnen de soort getrouwd wordt; en nieuwe kinderen geboren.
Kees Vuyk betoogt in Oude en nieuwe ongelijkheid: over het failliet van het verheffingsideaal dat het onderwijs voor een groot deel verantwoordelijk is voor dit probleem. Daar wordt om allerlei redenen té veel geselecteerd op intelligentie. Een bepaald soort intelligentie! Dat wordt met de beste bedoelingen gedaan, maar het gevolg is dat mensen die op dat soort intelligentie minder scoren als het ware weggezet worden als minder waardevolle burgers en op termijn ook geen deel uitmaken van de elite. Er stroomt kortom onvoldoende vers bloed door. Het wordt één pot nat.
Enkele jaren later schreef hij een tweede boek over dit onderwerp: De feilbare mens : waarom ongelijkheid zo slecht nog niet is (2019)
Zij constateert dat binnen het onderwijs té veel op dingen wordt getest die (a) meetbaar zijn en dat (b) daardoor kinderen bevoordeeld worden die domweg dat meetbare goed kunnen leren. Die dat soort testen doorhebben. Waardoor die kinderen naar een ander schooltype gaan dan klasgenootjes die op andere terreinen wellicht wél ‘goed’ zijn; maar daar testen we niet of veel minder op.
De manier waarop het schoolsysteem momenteel functioneert is een van de belangrijkste redenen dat ‘onze’ meritocratische elite in stand blijft en amper openstaat voor ‘buitenstaanders’. En als hen dat wel lukt dan worden ze ‘ingepalmd’ door degenen die (onderling) weten hoe het hoort. Hoe de wereld in elkaar steekt. En op basis van dat wereldbeeld gaan ‘ze’ regeren, dingen regelen, mensen aansturen, problemen oplossen.
Kees Vuyk pleit voor een onderwijssysteem waarin minder de nadruk gelegd wordt op ‘het verstand’, en meer op de kwaliteiten van ‘de hand en het hart’. Dat sluit toevallig nauw aan bij wat tijdens de corona-crisis een dingetje is geworden. Veel burgers hebben de laatste maanden veel meer respect gekregen voor beroepen waar vaak ietwat op neer werd gekeken.
Maar dat is niet genoeg. Inmiddels is de toegang van slimme kinderen van arme ouders tot het hoger onderwijs een stuk lastiger geworden. Opeenvolgende kabinetten - van ogenschijnlijk verschillende politieke kleur - hebben financiële drempels opgeworpen; en dat verergert de trend dat succesvolle (en daardoor vaak rijke) ouders als het ware hun kinderen een voorsprong op andere (minder rijke) kinderen geven. Een meritocratie houdt zich daardoor in stand en dat kan op den duur tot inteelt leiden. Wellicht is het al zo ver.
Bij een economische meritocratie is het al helemaal onmogelijk om gelijke startkansen te installeren – geboren worden in een kapitaalkrachtig milieu is nu eenmaal een uitzondering. Bovendien komen de twee startsituaties dikwijls samen voor: een kapitaalkrachtig milieu betekent meestal een goede scholing. Al met al is de vrije keuze minder groot dan verwacht, en Ad Verbrugge (een Nederlandse filosoof, auteur van Tijd van onbehagen uit 2004 - hd) merkt terecht op dat het idee van het zogenaamde ‘vrije’ individu met onbeperkte keuzemogelijkheden dankzij eigen inspanning een van de grootste waandenkbeelden van onze tijd is. (pagina 121 )
Anders gezegd. Ben je eenmaal geboren in een rijk milieu dan moet je veel moeite doen om níet goed terecht te komen. En – helaas omgekeerd – staat je bedje in een minder rijk en ontwikkeld milieu, dan is het erg moeilijk om je daaraan te ontworstelen. En blijf je meestal hangen in de wereld waarin je werd geboren. Is de weg naar ‘boven’ - die een tijdje (via het onderwijs wél) open stond voor dit soort jongens en meisjes - als het ware weer afgesloten.
Tot slot, een coronacrisis conclusie
Verplegers, kassières, vuilnismannen, schoonmakers, onderwijzers; zij hebben géén bullshit jobs. Échte bullshit jobs zijn volgens de Amerikaanse socioloog David Graeber banen, waarvan de mensen die ze uitoefenen zelf zeggen dat ze ‘best’ gemist kunnen worden. Ik vermoed dat veel mensen uit ‘de meritocratie’ moeten toegeven dat zij een bullshit baan hebben, maar omdat ze daarvoor vaak prima betaald worden zullen ze alles doen om de illusie in stand te houden dat hun werk onmisbaar is.
Tijdens het nadenken over en het schrijven van dit artikel maakte collega Meike me attent op een medio mei 2020 verschenen roman. Dat leek haar wel iets voor mij. Ik pakte de uitdaging op, en – verhip – het is een verhaal dat zich bijna naadloos laat inpassen in dit artikel. En aansluit bij tientallen artikelen die ik laatste jaren heb geschreven. En tientallen non-fictie boeken die de laatste jaren zijn verschenen over de uitdagingen waar we als mensheid voor staan.
De onvolmaakten van historicus Ewoud Kieft is een vlot geschreven roman over pakweg de jaren zestig van deze eeuw.
Veertig jaar ná vandaag leven de mensen ogenschijnlijk een comfortabel leventje. Er hoeft amper meer voor een salaris gewerkt te worden. De hele dag door kunnen mensen doen waar ze zin in hebben. Op het oog zijn ze vrij. Maar De onvolmaakten is (natuurlijk) een dystopische roman.
Mensen als hoofdpersoon Cas hebben wel – nog steeds – het recht om de ‘aanbevelingen’ van hun Gena (zo heet hun ‘gadget’) te negeren. Of ermee in gesprek te gaan. Te onderhandelen.
De Gena’s van de jaren zestig zijn zeer slim, zelflerend én ze lopen gedurende het hele leven mee met een aan hen toegewezen persoon. Ze kennen de mensen daardoor vaak beter dan zij zichzelf kennen.
Die Gena’s laten zich niet ‘verblinden’ door wat Daniel Kahneman - een Israëlische psycholoog en winnaar van de Nobelprijs voor Economie - Systeem 1 (ons gevoel) noemt.
Gena’s denken altijd na. Wikken dingen rationeel af, en nemen op basis daarvan beslissingen. Beter: gaan met dat superieure en zelflerende ‘brein’ in gesprek met de mens die ze geacht worden te ‘begeleiden’.
De onvolmaakten is wat mij betreft een mix van:
* (dé) soma uit Aldous Huxley's Heerlijke nieuwe wereld,
* Samantha, de sprekende gadget uit de speelfilm Her,
* inzichten over hoe onze hersenen werken (denk aan: Ons feilbare denken van Daniel Kahneman) en
* verschrikkingen die ons door Yuval Noah Harari (in zijn Homo deus) en
* Shoshana Zuboff (in The age of surveillance capitalism) worden voorgehouden.
* (dé) soma uit Aldous Huxley's Heerlijke nieuwe wereld,
* Samantha, de sprekende gadget uit de speelfilm Her,
* inzichten over hoe onze hersenen werken (denk aan: Ons feilbare denken van Daniel Kahneman) en
* verschrikkingen die ons door Yuval Noah Harari (in zijn Homo deus) en
* Shoshana Zuboff (in The age of surveillance capitalism) worden voorgehouden.
Ik vermoed dat schrijver Ewoud Kieft ook boeken heeft gelezen van bijvoorbeeld Jan Kuitenbrouwer (Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft), Andrew Keen (Internet is niet het antwoord),
Jaron Lanier (Nee, je bent geen gadget en Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen) of Nicholas Carr (De glazen kooi : wat automatisering met ons doet).
Jaron Lanier (Nee, je bent geen gadget en Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen) of Nicholas Carr (De glazen kooi : wat automatisering met ons doet).
En natuurlijk past de roman De cirkel van Dave Eggers ook in dit rijtje. Een wereld waar het op zich goed toeven is. Maar zeven jaar na verschijning lijkt onze wereld nog meer op deze Cirkel-wereld. Ai!
Op dat moment overleggen de slimme mensen die aan de knoppen draaien met de Gena van Cas. Ze proberen te achterhalen waarom Cas is ontspoord, en als een Truman Burbank uit The Truman show op zoek ging naar een mogelijke uitgang. Gena constateert, alles overziend:
Hij had de mythe die hem goed beviel nog niet gevonden.
Een filosofische zin, waar je een leesavontuur of een leesgroep wekenlang over zou kunnen laten nadenken, napraten. Mensen hebben altijd (altijd!) een verhaal nodig waarin ze kunnen of willen geloven. Ook als het volstrekte onzin. Cas weet eigenlijk niet meer waarom of waarvoor hij leeft.
Verhalen houden samenlevingen in stand. Verhalen als ‘verklaring’ waarom we dingen wel of niet doen, vinden. In de zeer rationele jaren zestig van deze eeuw ‘regeren’ de slimme, altijd nadenkende ‘systemen’. En die systemen doen alles to keep the people happy. Zijn wars van dwarse, ‘ouderwetse’ gevoelens van de twintigste eeuw en ver daarvoor. Wij (beter: zij, die systemen) weten wat goed voor ons is. Waarschijnlijk is dat niet genoeg.
Pas onlangs kwam ik dit prachtige woord tegen. Er bestaat nog geen Wikipedia-lemma voor. Het staat wel in de Franse Wiktionary. Waarschijnlijk is het woord in Frankrijk in 2017 ‘uitgevonden’. Wat mij betreft is het spot on.
Een woord dat het in zich heeft groot te worden. Het heeft helaas een negatieve connotatie. In een algocratie regeren de algoritmes. Algoritmes zijn er altijd geweest, maar als mensheid staan we op het punt om algoritmes te creëren die zichzelf doorlopend ‘beter’ kunnen maken. Dat kan omdat kunstmatige intelligentie steeds krachtiger wordt. Wij (zij?) over meer rekenkracht én meer (big) data beschikken.
Yuval Noah Harari houdt ons in Homo deus : een kleine geschiedenis van de toekomst twee toekomstvisies voor. In het zwarte scenario gaan slimme, zelflerende systemen ons ‘houden’ zoals wij nu beesten in de bio-industrie houden. Die dieren hebben niets meer over hun eigen leven te zeggen en de ‘bazen’ kunnen alles met hen doen wat ze willen. In de praktijk: opeten.
‘Genieten!’ Als een Homo deus. Maar niet heus. Hoofdpersoon Cas ontdekt de schaduwkanten van zo’n in wezen onvrij leven. Zonder ontberingen en altijd leve de lol.
Als u gelooft dat het niet zo’n vaart loopt, dan zou u ‘de bijbel’ van Shoshana Zuboff (The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power) kunnen gaan lezen. Helaas is dit boek nog niet vertaald.
Gelukkig kreeg ze van de Tegenlicht-redactie drie kwartier de tijd om de kern van haar boek toe te lichten.
Zij stelt in De grote dataroof (oktober 2019) dat alle grote techbedrijven én overheden doorlopend op zoek zijn naar (onze) data. Niet omdat ze willen weten wat wij in onze (vrije) tijd uitspoken. Dat interesseert hen hoegenaamd niet, maar ze stellen wel alles in het werk om ons gedrag in te delen in vakjes. Niet een, twee, drie of tientallen.
Dit alles opent de weg tot manipuleren op een giga, niet eerder gekende schaal. Dit speelt op dit moment alom. En zal, tenzij er ingegrepen wordt, alleen maar doorgaan. En zal het manipuleren van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november 2016 verre gaan overtreffen. Dat lijkt me geen goede zaak.
Alhoewel, als je De onvolmaakten van Ewoud Kieft leest, dan … Tja. Over deze algocratische tendensen móet nagedacht en gesproken worden. Maar zo’n gesprek begint met jezelf informeren. Gelukkig zijn er al verschillende kritische boeken over de komst van zelflerende, slimme algoritmes.
In Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid stelt Yuval Noah Harari dat de mens zich het gros van de tijd als jager/verzamelaar over de aarde heeft bewogen. In kleine groepjes trokken mensen rond; scharrelden hun kostje bij elkaar. Op zoek naar bessen, vruchten, doorlopend op jacht. Ruim tienduizend jaar geleden 'vond' de mensheid het samenwonen in kleine gehuchtjes uit. Voortaan bleef men op een vaste plek wonen. Daar begonnen we met (huis)dieren houden, het telen van gewassen.
In die lange periode daarvoor was er amper sprake van hiërarchie. Wellicht was er een leider van zo'n rondtrekkende 'bende', maar volgens Yuval Noah Harari (en vele andere historici, antropologen, sociologen et cetera) ontstond de eerste elite pas nadat we in kleine dorpjes gingen samenwonen.
Toen traden hoofdmannen, koningen, keizers naar voren. Bijna altijd mannen. Die de indruk wisten te wekken dat zij bijzonderder waren dan de rest van de gemeenschap. De crux is dat leden van die aankomende elite met een verhaal kwamen waarin iedereen (dat wil zeggen: hun aankomende onderdanen) ging geloven.
Ruim vijfhonderd jaar geleden begon dat verhaal te wankelen. Wetenschappers haalden bijna alle verhalen onderuit ("Donar is niet verantwoordelijk voor de donder!").
Deze wetenschappelijke revolutie heeft ons gebracht tot waar we nu staan. Slimme mensen draaien bijna overal aan de knoppen. De rol en macht van koningen en geestelijken is in onze contreien sterk afgenomen. 'De macht' is overgenomen door de 'slimme koppen'. Wellicht zijn zij ietwat te overmoedig geworden. "Wij weten hoe het hoort!" En: "Luistert u maar naar ons, dan komt het goed!"
Intermezzo 2
Meritocratische en algocratische tendensen kun je voor het gemak wegzetten als milde vormen van overheersing.
Meritocratische en algocratische tendensen kun je voor het gemak wegzetten als milde vormen van overheersing.
Leden van 'de meritocratie' hebben bijna altijd het beste voor met de samenleving en de mensen aan wie zij leiding geven. Dat dit desondanks toch verkeerd uitpakt ligt aan het feit dat zij net als alle mensen behept zijn met gevoelens. Zelfs zij, die hoogopgeleiden, leven in de waan dat zij de waarheid in pacht hebben ("Wij zijn toch slim!").
In Nederland is Maxim Februari een van de grootste criticasters. In 2017 schreef hij daarover een roman: Klont.
In de tweede helft van dit (inderdaad) lange artikel wil ik andere woorden naar voren halen. Vaak moeilijke en onbekende woorden die een andere kant van elites laten zien. Elites die moedwillig alles doen om de rest van een samenleving eronder te houden, ze te knechten, hen uit te persen. Nogmaals: moedwillig. Er wordt over nagedacht.
Leden van zo'n losgeslagen elite zijn actief op zoek naar handlangers. Dat wil zeggen: mensen die hen willen helpen hun doel te bereiken. En dat zijn - wederom - bijna altijd ook slimme mensen. Die verleid worden met geld, aanzien en het gevoel dat zij tot 'de macht' en de elite behoren. En bijna altijd worden zij omringd met bullebakken, die als er geweld uitgeoefend moet worden kunnen ingrijpen. Ik had u al gewaarschuwd: dit is geen vrolijk verhaal. Op dit moment - woensdag 3 juni - spatten de voorbeelden van het scherm; waar de politie in de Verenigde Staten inhakt op burgers die opkomen voor gelijke rechten voor zwarten en gebrek aan een gelijk speelveld voor iedereen.
Het vervelendste boek dat ik de afgelopen jaren las is door een Turkse journaliste en (literaire) schrijver geschreven. In Verloren land : de zeven stappen van democratie naar dictatuur beschrijft Ece Temelkuran hoe democratische landen via zeven stappen tot een dictatuur kunnen vervallen.
Zij zag het in haar eigen land gebeuren. Maar helaas voor ons: eenzelfde trend ziet zij in meerdere of mindere mate in landen waar wij dit tot voor kort niet voor mogelijk hielden. In een dictatuur heerst een dictator. Maar daar zijn veel varianten van. Soms is het een absoluut heerser, zoals in Noord Korea.
Maar vaak is er niet één man (en zelden vrouw) die er bovenuit steekt. Integendeel. In veel 'verdachte' landen is er een kleine, vaak onbekende groep mensen die aan de touwtjes trekken. Dat is niet uniek. Door de millennia dat de mensheid op aarde rondliep bestonden zij ook. Het wrange is dat we anno 2020 - nu we als mensheid zó ver zijn gekomen - dit soort oude tendensen weer zien terugkomen en in kracht en macht toenemen. Onvoorstelbaar, maar het gebeurt wel. L'histoire se répète?
In een plutocratie hebben de rijkste mensen het globaal voor het zeggen. Niet dat zij zelf in regering of parlement (hoeven te) zitten, maar zij hebben 'geregeld' dat ministers en parlementsleden beleid voeren dat hen welgevallig is.
Alexandria Ocasio-Cortez (AOC) toont in een filmpje aan dat plutocraten in de Verenigde Staten bijna ongestoord hun gang kunnen gaan. Dat wil zeggen: dat je daar politici als het ware kunt 'opkopen' en hen beleid laten voeren dat goed is voor 1% van de 1% rijkste Amerikanen. Ze noemt bedrijven uit de fossiele energiehoek (kolen, gas en olie), ziektekostenverzekeringsbranche, big pharma (bedrijven die 'pillen' maken').
Jan Kuitenbrouwer noemt in zijn recent verschenen boek Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft the Frightful Five. Vijf grote Amerikaanse bedrijven (Amazon, Apple, Facebook, Google & Microsoft) die bijna ongestoord hun gang kunnen gaan op het internet. Regeringen staan ogenschijnlijk machteloos. Ze zijn zo machtig dat een enkel land amper wetgeving kan implementeren die hun macht ietwat inperkt.
Plutocraten en lobbyisten hebben elkaar nodig. Die in de spreekwoordelijke achterkamertjes voor hen proberen aankomende wetgeving bij te sturen, dan wel bestaande wetgeving af te zwakken of te laten verdwijnen.
Voor 'het grote geld' zijn waarschijnlijk duizenden lobbyisten bezig. Zelden krijgen burgers echter zicht op wat zich achter de schermen afspeelt. Een recente uitzondering was het voorstel van het huidige kabinet om de dividendbelasting af te schaffen. Zonder enige twijfel op aandringen van enkele grote multinationals; en de politici lieten zich als loopjongen gebruiken.
Crysthia Freeland schreef er in 2013 over: Plutocraten; de opkomst van de superrijken en het achterblijven van de rest. De Belgische politicus Peter Mertens had het er in 2016 in zijn Graailand : het leven boven onze stand ook over.
In een oligarchie regeert een klein clubje bevoorrechte personen een land. En die hebben natuurlijk in eerste instantie alleen oog voor hun eigen belangen. Leden van dit bevoorrechte gezelschap hoeven (in het begin) niet per definitie heel rijk of heel machtig te zijn, maar door deel uit te maken van dit besloten gezelschap krijgen ze wel veel macht en (op termijn) verwerven ze veel inkomen en vermogen.
Het verschil tussen plutocratie en oligarchie is dun. Maar in beide systemen komt het op hetzelfde neer: zij strijken het gros van de revenuen op die een samenleving voorbrengt. Voor de 'normale' burgers resteren de spreekwoordelijke kruimels. Het huidige Rusland wordt door veel deskundigen als een oligarchie gezien; of Saoedi Arabië. De Verenigde Staten krijgen ook steeds meer oligarchische trekken.
Michail Chodorkovski (1963), een Russisch ondernemer, maakte een tijdje deel uit van de Russische oligarchie. Op zeker moment viel hij, om nog steeds onopgeloste redenen uit de gratie, werd veroordeeld en vluchtte op zeker moment naar Londen. In Bajesvolk uit 2014 doet hij zijn relaas. Journalist Timothy Snyder beschrijft dit soort tendensen in zijn in 2018 verschenen De weg naar onvrijheid : Rusland, Europa, Amerika.
De afgelopen jaren verschenen er twee boeken waarin de schrijvers proberen uit te leggen hoe de mechanismes achter deze losgeslagen elite(s) werken. Hoe is een relatief kleine, maar wél extreem rijke elite in staat zo veel macht naar zich toe te trekken.
Het meest verontrustende en informatieve boek verscheen in 2019 en is geschreven door journalist Oliver Bullough. Hij beschrijft in Moneyland : een zoektocht naar het verborgen geld van de superrijken en de multinationals inwoners en handlangers van 'Moneyland'.
Moneyland is een niet bestaand land, waar desondanks toch enkele mensen wonen. Superrijke mensen die zich met hulp van hun handlangers aan alle wetten en regelingen kunnen onttrekken die bedoeld zijn (of waren) om een deel van hun vermogen en inkomen af te romen.
Die handlangers zijn - nogmaals - hoogopgeleid, vaak zelf ook redelijk welvarend, maar vooral genegen alles te doen om hun broodheren tegemoet te komen. Denk aan notarissen, makelaars, bankiers, hedgefonds managers, journalisten en natuurlijk ... politici.
Joris Luyendijk beschreef het amorele gedrag van bankiers in 2015 in Dit kan niet waar : onder bankiers zijn (over de financiële crisis in 2007/2008). Artikel: Bankiers : conformisten die zichzelf überhaupt geen vragen meer stellen over goed en kwaad. (februari 2015)
Moneyland kan alleen ontstaan, en blijven bestaan met hulp van dit soort mensen. Helpers die Ewald Engelen, een zeer kritische Nederlandse financieel geograaf, in 2014 omschreef als (leden van de) schaduwelite.
Hij heeft veel kritiek gekregen op De schaduwelite voor en na de crisis :niets geleerd, niets vergeten. Ik vermoed vooral omdat hij ook journalisten, en anderen die werkzaam zijn in 'de media' tot die schaduwelite rekent. Slimme mensen die 'het' TINA-verhaal nabouwen, dan wel onkritisch bejegenen.
In een kleptocratie regeren mensen die slechts op één ding uit zijn: hun eigen portemonnee. Het is een land waar de dieven regeren. Rusland heeft er veel van weg. De meeste dictatoriaal geleide landen hebben vaak kleptocratische trekken. Het recentste voorbeeld lijkt op dit moment Venezuela.
De Chinese partijleider Xi Jinping slaagt er ogenschijnlijk tot nu toe in om kleptocratische tendensen onder controle te houden.
In een plutocratie en een oligarchie houden de machtige mensen de schijn op dat er een democratisch functionerend systeem is. De wetten die hen welgevallig zijn worden immers nog steeds in een Parlement aangenomen. In rechtbanken wordt recht gesproken. In een kleptocratie is dat nog minder het geval. Daar wordt bijna openlijk uit de gezamenlijke pot geroofd.
De Engelse ondertitel van Moneyland van Oliver Bullough is (niet) toevallig: The Inside Story of the Crooks and Kleptocrats Who Rule the World.
Beroemde kleptocraten waren ondermeer Ferdinand Marcos, Soeharto en Mobuto. Sommigen roepen Vladimir Poetin tot de grootste, nu nog levende kleptocraat uit. Lees: De nieuwe tsaar : de weergaloze opkomst en heerschappij van Vladimir Poetin van Steven Lee Myers (uit 2015) of De man zonder gezicht : de macht van Vladimir Poetin van Masha Gessen (uit 2012).
De Noorse schrijver Stein Morten Lier portretteert in zijn roman De grote slag een Russische econoom die in de tijd van Gorbatsjov schathemeltjerijk wordt. Citaat uit een recensie: "Langzaam aan gaat de Glasnost via Kleptocratie over in Maffiocratie".
In een aristocratie regeren de aanzienlijksten van een land of gemeenschap. Deze aristocraten doen dat (bijna) om niet; doen het omdat ze het nodig vinden. Een ander kenmerk is dat vaders hun nobele werk doorgeven aan hun zoons (en minder vaak aan hun dochters).
Zo geformuleerd is het een prima manier, nietwaar? Het grote punt is natuurlijk dat zo'n regeringsvorm haaks staat op een democratie, waarin iemands afkomst er volstrekt niet toe doet. In een democratie kan iedereen uitverkozen worden om een tijdje (vooral dat, tijdelijk) het land of iets anders te leiden. Niet als een dictator, maar eerder samen met andere uitverkozen burgers.
Bij de ondertitel van Verloren adel van Douglas Smith (de laatste dagen van de Russische aristocratie) kunnen volgens mij grote vraagtekens gezet worden. In naam heerste toen wellicht een aristocratie, maar het is maar zeer de vraag of zij zich veel gelegen lieten liggen aan het lot van het overgrote deel van hun arme onderdanen. Die revolutie kwam er in 1917 niet zomaar. Lenin en consorten wilden af van de kleptocraten. Dat zij enkele jaren de nieuwe 'tsaren' werden is weer een ander verhaal. L'histoire se répète!
Een aristocratisch systeem is echter voor veel 'onderdanen' een fascinerend geheel. Velen zwelgen in hun koningshuis, in hun glorie. En willen onder geen beding dat hen dit sprookje wordt afgenomen.
In de praktijk lijkt het alsof een koninklijk staatshoofd er vooral voor de sier en de lintjes zit; achter de schermen oefenen ze echter nog steeds invloed en macht uit. De link met meritocraten ligt voor de hand. Alhoewel de koning ook regelmatig de hand van plutocraten, oligarchen, ja zelfs kleptocraten schudt; ja, zelfs een biertje drinkt.
Rob Riemen, directeur van Nexus, liet zich in 2009 zeer kritisch uit richting 'de elite': Adel van de geest : een vergeten ideaal. Die verzaakt vandaag de dag in zijn ogen een van haar taken, het ondersteunen van kunst en wetenschap. Niet alleen in woorden, maar vooral ook door geld te doneren. Deze oproep schuurt tegen 'de aristocratie' aan, die in een haast idyllisch verleden wel als weldoener optrad.
Dat brengt me via Rob Riemen bij een ander zeer kritisch boek: Waarom de superrijken de wereld niet zullen veranderen. Verscheen vorig jaar en is geschreven door Anand Giridharadas.
Hij zet grote vraagtekens bij een steeds groter wordende trend dat ultrarijke mensen een flink deel van hun vermogen wegschenken aan goede doelen. De bekendste is natuurlijk Bill Gates, die zijn fellow plutocrats oproept hetzelfde te gaan doen.
Aan de ene kant doen dit soort plutocraten alles om zo min mogelijk belasting te betalen, en met de andere hand geven ze op het oog miljarden dollars weg om grote problemen te gaan oplossen. Giridharadas laakt dit amorele gedrag. Zou liever zien dat democratisch gekozen regeringen over dat geld zouden beschikken, en dat zij zouden bepalen welke goede dingen we met dat geld zouden gaan doen.
Dat woord kende ik natuurlijk, maar kwam tijdens het schrijven van dit artikel niet als eerste naar boven.
Tóch zitten er zonder enige twijfel gerontocratische elementen in onze huidige samenleving. Concreet door één partij: 50Plus, maar in de praktijk zijn er veel 'normale' Nederlandse partijen waar de belangen van 'de oudjes' meer voorop staan dan die van de jongeren.
Het is echter té boud om te stellen dat 'de oudjes' het in Nederland voor het zeggen hebben, maar ze zijn wel zeer machtig. Ook omdat zij veruit het gros van ons gezamenlijk opgebouwde vermogen 'bezitten', en de komende twintig jaar alleen maar in omvang zullen toenemen.
Ochlocratie
Een woord dat ik niet kende. Betekent zoiets als een land waarin 'het gepeupel' regeert. Dat kan nooit lang duren. Maar is een woord dat wellicht van pas kan komen om te helpen begrijpen wat zich in onze samenleving afspeelt.
Daar leven we zeker niet in. Maar is een schrikbeeld dat we op sommige landen kunnen plakken. Het betekent een land waarin 'de priesters' regeren. In naam van hun god. Denk aan Saoedi-Arabië en Iran.
Of Gilead. Een fictief land. Alhoewel, grappig is dat er een pharma bedrijf bestaat dat zo heet en zich gedraagt alsof zij boven wetten verheven zijn. En in de praktijk helaas vaak ook is.
Ik vermoed dat veel meer mensen het Gilead van Margaret Atwood kennen. Dat wil zeggen: zij hebben waarschijnlijk de veelgeroemde tv-verfilming van The handmaid's tale gezien.
Inmiddels zijn er al drie seizoenen gemaakt en uitgezonden. En zijn geschokt door de brutaliteit waarmee de elite in een toekomstig Verenigde Staten van Amerika in naam van een vaag geloof de bevolking, en vooral de vrouwen eronder houdt.
Ogenschijnlijk lijkt het een ver van ons bed verhaal, maar tegelijkertijd kun je dagelijks ervaren dat er in de VS mannen (vooral die) rondlopen die in naam van hun god een dictatuur à la Gilead zouden willen gaan vestigen.
Vorig jaar verscheen er een vervolg op Het verhaal van de dienstmaagd. Dat boek - De testamenten - wijkt af van de tv-serie.
Op Twitter maakte Kevin Kelly zijn volgers attent op een tweet van ene Charlie Stross. Die heeft het over kakistocracy. Nooit van gehoord, maar het lijkt verdacht veel op de andere woorden die hierboven worden genoemd. Het is een bestaand begrip; op Wikipedia staat zelfs een lemma.
De eerste zin (in vertaling): Een kakistocratie is een regeringssysteem dat wordt geleid door de slechtste, minst gekwalificeerde of meest gewetenloze burgers.
Bullseye. Dat soort landen en regeringen zijn er. De meest voor de hand liggende kandidaat is momenteel de Verenigde Staten. De tijd zal het leren, maar de komende maanden zal waarschijnlijk steeds duidelijker worden dat dit woord opgaat/opging voor het Trump-regime. Tenzij hij en zijn mensen er in slagen de machten, die bezig zijn om zijn illegale activiteiten te onthullen, tegen te houden. Dan glijdt de States af naar een van de hierboven gepresenteerde varianten. Een democratie kun je het dan niet meer noemen.
In januari van dit jaar kwam dit begrip her en der voorbij.
Ik zag een Tweet van Marc de Werd die naar een oud artikel in De Volkskrant verwijst: Artikel: Tegenslag voor Thierry Baudet: rechtbank wil niet oordelen over referendumwet (april 2017). Hij bezigt de term dikastocratie.
Nooit van gehoord, maar past prima bij de andere hier genoemde begrippen. Het is een samenleving waar de rechters regeren; via rechtspraak bepalen zij wat goed of kwaad is. Dat doen zij los van wetgeving. Evident is dat in zo'n land de drie machten niet meer gescheiden zijn.
Ondanks alle retoriek lijkt het niet voor te komen.
In 2019 was het jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken een vraag: Is vrijheid een illusie? Voor de hand ligt om die vraag bevestigend te beantwoorden. Dat we vrij zijn is een illusie, want altijd (altijd!) zullen we rekening moeten houden met anderen. Dichtbij en veraf. Nu of in de toekomst. 'Alles' wat we doen of nalaten heeft gevolgen voor anderen, en daardoor ook voor onszelf.
Tegelijkertijd is het een heerlijk gevoel om je wel vrij te voelen. Dat je denkt dat je 'alles' kunt (gaan) doen; of nalaten. Zonder dat gevoel kunnen mensen niet leven. Daarom is het ook zo belangrijk dat we allemaal waakzaam blijven op signalen dat we wellicht afdalen tot een van de hierboven aangestipte 'regeringsvormen'.
In Nederland leven we zonder enige twijfel in een meer dan redelijk functionerende democratie. Maar tegelijkertijd moeten we waakzaam blijven. Die meritocratische én algocratische tendensen zitten wel degelijk ook in ons systeem. Laten we daarover het gesprek aangaan. Om te voorkomen dat de negatieve kanten daarvan realiteit worden.
Evident lijkt me dat we in andere landen tendensen zien die veel verontrustender zijn. Afgelopen zondag bracht Tegenlicht een aflevering over China (China: alles onder controle). Hoe dictatoriaal dit land bezig en allerlei (ook algocratische) middelen inzet om haar bevolking eronder te houden.
Eergisteren maakte iemand me via Twitter attent op een artikel van ene Anne Applebaum.
Waarschijnlijk een voorpublicatie uit Twilight of Democracy : The Seductive Lure of Authoritarianism, dat in juli zal verschijnen. Vertaling: De schemering van democratie : de lokroep van het autoritarisme.
Had haar naam wel eens ergens gehoord, maar heb waarschijnlijk nooit iets van haar gelezen. Dat is jammer, want ze kan uitzonderlijk goed schrijven.
Anne Applebaum is een Amerikaanse journaliste die vooral goed op de hoogte is van wat zich in landen van het voormalige Warschaupact afspeelt. Als Amerikaanse is ze natuurlijk ook goed op de hoogte van wat zich in haar eigen land afspeelt. Zeker is dat zij zich grote zorgen maakt over haar eigen land. Dat ziet zij afglijden naar een soort dictatuur. We leven wat haar betreft in spannende tijden.
Zij ziet in haar land dingen gebeuren die zij veel eerder in andere, zeer vervelende landen ook zag gebeuren. De kern daarvan is dat er bijna per definitie in landen die van het democratische pad afraken mensen zijn die dingen gaan doen waar zij zich in een eerder leven voor zouden schamen. Hun moraal laat hen als het ware in de steek; en ze gaan mee met deze of gene aankomende dictator (plutocraat, kleptocraat, dikastocraat et cetera).
Hoogopgeleide mannen, die kort na de Tweede Wereldoorlog in de voormalige DDR een tijdje lang écht geloofden dat de communistische partij het beste met het land en haar inwoners voorhad.
Eén van hen - Wolfgang Leonhard - heeft echter al snel door dat het volstrekt de verkeerde kant op gaat (richting een dictatuur) en vlucht naar de States.
De ander - Markus Wolf - denkt er precies hetzelfde over, maar hij blijft in de DDR wonen en wordt een zeer belangrijk en machtig man. Waarom?
In haar artikel figureren Amerikaanse tegenhangers van Wolfgang Leonhard (Mitt Romney -rechts op de foto) én Markus Wolf (Lindsey Graham - links).
Natuurlijk zijn er meelopers die écht geloven dat ze deel uitmaken van iets groots. Dat zij samen met hun leider belangrijke dingen tot stand gaan brengen. Dat ze verblind zijn doet er niet zo veel toe. Die mensen zijn er ook. Maar de andere meelopers hebben heel andere motieven.
Sommigen stellen dat zij blijven zitten waar ze zitten, om te helpen voorkomen dat 'het' nog erger wordt. Zij kunnen lijdzaam verzet vertonen, dingen afremmen et cetera. Naïef, maar zo praten zij zichzelf goed.
Zeker is volgens Anne Applebaum dat geen enkele meeloper openlijk zal uitspreken dat hij of zij mee blijft doen omdat het henzelf domweg voordeel (geld, macht, aanzien) oplevert. Anderen daarentegen zullen ook nooit toe willen geven dat zij bang zijn om afstand te nemen van een (aankomend) regime.
Ook bezigt Anne Applebaum de afkorting en categorie LOL, Laugh Out Loud. Prachtig gevonden. Zij doelt op de meelopers die door en door cynisch, nihilistisch, ironisch of sarcastisch zijn ingesteld, en als het ware met veel plezier meewerken aan op zich volstrekt verachtelijke of domme dingen. Mensen die zich geen enkele illusie (meer) maken dat wat zij of de machthebbers doen er toe doet. Die alles relativeren. Door en door amorele mensen.
Anne Applebaum citeert een Marko Martin, een Oost-Duitse schrijver:
(who) argued that there was no such thing as morality or imorality, no such thing as good or evil, no such thing as right or wrong - "so you might as well collaborate."
a person skilled in the act of compromise and adaptation, who intuitively understands what is expected of him and adjusts his beliefs and conduct accordingly.
Het gaat natuurlijk over het land waar bijna-tsaar Vladimir Poetin regeert en zich omringd weet met dit soort mensen. Die zonder dat er zoals vroeger sprake is van een échte dictatuur doorlopend dingen doen (en/of nalaten) die positief voor het regime van kleptocraten uitpakken.
Het vervelende voor de Verenigde Staten (maar waarschijnlijk ook voor Polen, Hongarije, of het Verenigd Koninkrijk) is dat op veel plekken dit soort meelopers zitten. Hielenlikkers die zonder directe opdrachten toch meegaan in het verhaal van de high and mighty.
De giga bestseller van Rutger Bregman behoeft waarschijnlijk geen toelichting meer. Ik vermoed dat het in the States en de UK ook goed verkocht zal worden. Mensen hebben waarschijnlijk juist nu behoefte aan een positief verhaal. Waarvan ieder weldenkend mens weet dat het klopt. De meeste mensen deugen. Maar voor sommigen moeten we wel degelijk oppassen; en ze proberen kort te houden. Die strijd is op dit moment letterlijk in landen gaande waar we dat tot voor kort niet mogelijk achtten.
Ik wil dit lange verhaal (circa achtduizend woorden) afsluiten met Anne Applebaum. Dit citeert in haar slotalinea een Poolse man, Władysław Bartoszewski. Die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi's gevangen werd gezet, en na de oorlog door de communisten. Hij was in zijn land zes jaar lang in een échte democratische regering minister van buitenlandse zaken.
Warto być przyzwoitym—“Just try to be decent.”
Probeer gewoon fatsoenlijk te zijn.
En Anne sluit (terecht af) met:
Whether you were decent—that’s what will be remembered.
(vrijdag 5 juni 2020
Hans van Duijnhoven
Hans van Duijnhoven
Must read E-books
|
Must read 'gewone' boeken
| Isaac Asimov | Ik, robot | 2017 | 191 |
| Margaret Atwood | De testamenten | 2019 | 439 |
| Margaret Atwood | Het verhaal van de dienstmaagd | 1985 | 329 |
| Alex Brenninkmeier | Moreel leiderschap | 2019 | 334 |
| Oliver Bullough | Moneyland | 2019 | 413 |
| Dave Eggers | De cirkel | 2013 | 445 |
| Ewald Engelen | Het is klasse, suffie, niet identiteit! | 2018 | 136 |
| Didier Eribon | Terug naar Reims | 2018 | 207 |
| Maxim Februari | Klont | 2017 | 272 |
| Jonathan Franzen | Vrijheid | 2010 | 588 |
| Joachim Gauck | Laat je niet regeren door angst | 2012 | 63 |
| Alicja Gescinska | Intussen komen mensen om | 2019 | 160 |
| Peter Giesen | De weg van de meeste weerstand | 2013 | 96 |
| Willem Gooijer | Dansen op de maat van het algoritme | 2019 | 429 |
| Al Gore | De aanval op de redelijkheid | 2007 | 319 |
| Yuval Noah Harari | Homo Deus | 2017 | 444 |
| Yuval Noah Harari | Sapiens | 2014 | 556 |
| Bas Heijne | Mens/Onmens | 2019 | 128 |
| Bas Heijne | Onbehagen | 2016 | 93 |
| Bas Heijne | Staat van Nederland | 2017 | 104 |
| Stéphane Hessel | Doe er iets aan! | 2011 | 84 |
| Stéphane Hessel | Neem het niet! | 2011 | 31 |
| Coos Huijsen | Ode aan het klootjesvolk | 2020 | 208 |
| Aldous Huxley | Heerlijke nieuwe wereld | 1932 | 253 |
| Tony Judt | Het land is moe | 2010 | 238 |
| Ewoud Kieft | De onvolmaakten | 2020 | 384 |
| Albert Jan Kruiter | De dag dat Peter de deur dichttimmerde | 2012 | 171 |
| Albert Jan Kruiter | In ons belang | 2011 | 53 |
| Jan Kuitenbrouwer | Datadictatuur | 2018 | 128 |
| Mariana Mazzucato | De waarde van alles | 2018 | 384 |
| George Monbiot | Uit de puinhopen | 2018 | 207 |
| Klaas Mulder | Pakkenproletariaat | 2014 | 234 |
| Rob Riemen | Adel van de geest | 2009 | 187 |
| Ingrid Robeyns | Rijkdom | 2019 | 96 |
| Stephan Steinmetz | De brievenbus van mevrouw De Vries | 2013 | 143 |
| Herman Tjeenk Willink | Groter denken, kleiner doen | 2018 | 118 |
| Geert Van istendael | De grote verkilling | 2019 | 267 |
| Bert de Vries | Ontspoord kapitalisme | 2020 | 688 |
| Kees Vuyk | De feilbare mens | 2019 | 224 |
| Kees Vuyk | Oude en nieuwe ongelijkheid | 2017 | 287 |
| Shoshana Zuboff | The age of surveillance capitalism | 2018 |
De overige E-books
| Rutger Bregman | De meeste mensen deugen | 2019 | 512 |
| Rutger Bregman | Waarom vuilnismannen meer verdienen | 2015 | 101 |
| Marc van Dijk | Wij zijn de politiek | 2019 | 112 |
| Hannah Fry | Algoritmes aan de macht | 2018 | 272 |
| Armèn Hakhverdian c.s | Nepparlement? | 2017 | 184 |
| Sander Heijne | Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u | 2018 | 179 |
| Daniel Kahneman | Ons feilbare brein | 2011 | 527 |
| Arjo Klamer | In hemelsnaam! | 2005 | 175 |
| Naomi Klein | No is not enough | 2017 | 288 |
| Neil MacGregor | Leven met goden | 2018 | 512 |
| Jan-Werner Müller | Wat is populisme? | 2017 | 128 |
| Moisés Naïm | Het einde van macht | 2015 | 399 |
| George Orwell | 1984 | 1949 | 308 |
| David Van Reybrouck | Pleidooi voor populisme | 2009 | 79 |
| David Van Reybrouck | Tegen verkiezingen | 2013 | 174 |
De overige 'gewone' boeken
| Philipp Blom | Wat op het spel staat | 2017 | 223 |
| Govert Buijs | Waarom werken we zo hard? | 2019 | 160 |
| Klaas van Egmond | Homo universalis | 2019 | 256 |
| Chris van der Heijden | Te goed geregeld | 2019 | 206 |
| Joke Hermsen | Het tij keren | 2019 | 96 |
| Rob Janssen | Waarom gemeenten niet naar burgers . | 2015 | 107 |
| Roel Kuiper | De terugkeer van het algemeen belang | 2014 | 206 |
| Kees van Lede e.a. | Pessimisme is voor losers | 2020 | 256 |
| Thijs Lijster | Verenigt u! | 2019 | 116 |
| Jeroen Linssen | Hebzucht | 2019 | 340 |
| Peter Mertens | Graailand | 2016 | 403 |
| Wilma de Rek | De gulden snede | 2019 | 208 |
| Timothy Snyder | Over tirannie | 2017 | 124 |
| Joseph E. Stiglitz | Winst voor iedereen | 2019 | 368 |
| Bas van Stokkom | Wat een hufter! | 2010 | 188 |
The time is now, afleveringen 9 en 10
Op dinsdag 8 juni maakte ik met collega Peter van der Wijst een filmpje waarin ik enkele van bovenstaande titels nader toelicht. De 'content' werd over twee filmpjes uitgesmeerd.
Op dinsdag 8 juni maakte ik met collega Peter van der Wijst een filmpje waarin ik enkele van bovenstaande titels nader toelicht. De 'content' werd over twee filmpjes uitgesmeerd.
Homepage boeken én e-books voor onze post-coronatimes
(woensdag 8 april 2020-dinsdag 23 juni 2020)
Hans van Duijnhoven
(woensdag 8 april 2020-dinsdag 23 juni 2020)
Hans van Duijnhoven
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen