Op dit moment staan op dit blog ongeveer achthonderd boeken. De meeste daarvan zijn na 2012 verschenen.
Veel titels hebben ‘iets’ met ‘de economie’ te maken. Hoe die al dan niet functioneert, en of er geen alternatieven zijn. Op dit moment zijn dat er ruim tweehonderd, waarvan er 65 als e-book geleend kunnen worden. Wauw. Dat is veel.
Waar te beginnen? Hieronder een poging ‘enkele’ schrijvers en hun boeken naar voren te halen.
Geen harde wetenschap
De overkoepelende noemer is dat we als burgers meer gaan inzien dat ‘de economie’ absoluut geen harde wetenschap is. Integendeel, economie gaat in the end om kiezen voor een bepaald verhaal. Hoe kijk je naar de werkelijkheid en welke keuzes maak je op basis daarvan. It’s - uiteindelijk - allemaal in the eye of the beholder. Wie kijkt er, met welke ogen - met welke (voor)oordelen, kennis en inzicht - naar die werkelijkheid. En neemt op basis daarvan besluiten over hoe te handelen.
Wat de laatste jaren vooral opvalt is hoeveel schrijvers - economen, (wetenschaps)journalisten en burgers - zich dit zijn gaan realiseren.
Economie draait om verhalen. Waar je wel of niet, of minder meer in gelooft. Zeker is dat er veel afvalligen, of ketters zijn. Die zich verzetten tegen één groot overheersend verhaal. En dat verhaal is in de kern dat ‘de markt’ alles zal oplossen, overheden zich afzijdig moeten houden en zo klein mogelijk moeten zijn, dan wel gemaakt worden. Oh ja, én dat we absoluut groei nodig hebben om problemen te kunnen gaan oplossen.
Op het kruispunt waar we nu staan - midden in een corona-crisis die nog lang niet voorbij zal zijn, en temidden van allerlei andere mondiale problemen - komen dit soort ketterse geluiden van pas. Kunnen ons wellicht helpen andere wegen in te slaan. Ook, en misschien juist, in ‘de economie’.
Opmerkelijk is dat de kritiek op ons economische model niet alleen van ‘linkse oproerkraaiers’ komt.
Integendeel, alom zijn er mensen die dicht tegen de macht en de machtigen aanschurken, die stellen dat we om het (kapitalistische) systeem te redden we andere wegen in zullen moeten slaan. En daardoor impliciet afscheid nemen van uitwassen die er voor gezorgd hebben dat het economische systeem niet meer (optimaal) werkt. Ook zij zien dat te veel mensen niet langer profiteren van een (kapitalistisch) systeem, dat in potentie het beste model is dat de mensheid ooit heeft bedacht.
In dit artikel zoom ik niet op ‘details’ als (toenemende) ongelijkheid, ‘het’ klimaatprobleem of de noodzakelijke energietransitie in.
Nee, hier gaat het om de grote lijnen. Waarom hapert ons economisch model en zijn we als mensheid niet in staat om andere wegen in te slaan. Die klemtonen leg ik in andere artikelen, waar (weer) andere boeken naar voren zullen worden gebracht. Denk aan ongelijkheid, democratie, klimaat(verandering), geld, neoliberalisme, politiek, filosofie, populisme, het internet, elite(s), mensbeelden, hersenen en gedrag …
Zoals u wellicht begrijpt: ‘alles’ hangt met alles samen.
Het bijgeloof van onze tijd ontmaskerd
Kort voordat hij samen met andere medewerkers van het Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo werd vermoord, schreef Bernard Maris een schotschrift tégen ‘de economie. Economie is geen wetenschap verscheen enkele maanden na de aanslag op 7 januari 2015.
Bernard Maris is opgeleid als econoom, doceerde aan een Parijse universiteit en schreef onder de naam Oncle Bernard columns voor onder andere Charlie Hebdo. Het toeval wilde dat hij die bewuste dag in het redactielokaal was.
De Franse titel van dit pamflet-achtige boekje was ‘Houellebecq économiste’. Een knipoog naar een beroemde Franse schrijver die zich (ook) zeer scherp over de Franse, en Westerse wereld uitlaat.
In dit dunne boekje hoor je een insider zich zeer kritisch uitlaat over zijn ‘ding’. Het is natuurlijk een knipoog, maar het zet de toon voor andere boeken die verderop voorbij zullen komen.
Wie zal zich straks de economie herinneren, en haar hogepriesters, de economen?
Over enkele decennia, een eeuw, misschien eerder, zullen de mensen niet kunnen geloven dat een beschaving zo veel belang kon hechten aan een vak dat niets om het lijf heeft en bovendien oersaai is, en aan zijn zeloten, de experts en journalisten, grafiekenjunkies, standwerkers, hotshots en voor- en tegenstanders (of omgekeerd). Een econoom is iemand die altijd achteraf kan uitleggen waarom hij zich wéér heeft vergist. (pagina 13-14)
Bijna vijftien jaar geleden werd ik uitgenodigd om in Amsterdam mee te komen praten over de toekomst van video/dvd in de openbare bibliotheekwereld. Samen met collega’s zouden we na gaan denken over het oprichten van een soort nationaal depot. Een leuke dag.
Ik ging natuurlijk met de trein. Geen gedoe met files, parkeren én je kunt lekker lezen in de trein. Dus nam ik in de gauwigheid een net binnengekomen boek mee uit de bibliotheek in Oss. Aan het eind van die dag had ik het uit. Dat was geen wonder. Eerder een kwestie van pech. Alhoewel, het is een dag die me altijd is bijgebleven.
Op vrijdag 25 november 2005 maakte Nederland iets unieks mee. Rond een uur of vier begon het ‘s middags te sneeuwen. Zodanig dat het gehele treinverkeer compleet stilviel en ik samen met duizenden anderen op Utrecht CS strandde. Pas ver na middernacht begonnen de treinen naar het Zuiden weer te rijden. Rond vier uur ‘s ochtends was ik weer thuis. Artikel: Geluk in de sneeuw (september 2008).
Die dag las ik Waarom zijn we niet gelukkig? van de Engelse econoom Richard Layard (inmiddels baron). Het was een fantastische ervaring. Samen met anderen even gestrand zijn, en dan troost zoeken in ons gezamenlijke ‘ongeluk’ én een boek. Een boek dat - voor mij - achteraf een van de redenen was om op zoek te gaan naar andere schrijvers, die zich over dit belangrijke onderwerp uitlieten. Boeken die er - en dat kon ik op dat moment niet vermoeden - volop zouden gaan verschijnen.
Vandaag tref ik op pagina 231 van Waarom zijn we niet gelukkig? deze woorden aan. Vijftien jaar geleden geschreven, vóór de financiële crises van 2007-2008, en nog steeds hyper actueel:
Een samenleving kan niet tot bloei komen zonder enig soort van gemeenschappelijk doel. De huidige jacht op zelfrealisatie is een doodlopende weg. Als je enige doel is het beste voor jezelf te bereiken, wordt het leven simpelweg te gespannen en een te eenzame strijd: je bent tot mislukken gedoemd. Wat we nodig hebben is het gevoel dat ons leven een hogere zin heeft - alleen al deze gedachte kan een grote last van onze schouders nemen.
We hebben dringend behoefte aan een goed concept van algemeen belang.
Moraal
Waarschijnlijk heeft u het al door. Bijna alle schrijvers die ik hier naar voor haal, hebben het over moraal, over ethiek, goed en kwaad, dingen die je wel of niet zou moeten willen doen. Economen zijn volgens deze schrijvers geen robots, die als technocraten aan knoppen draaien om problemen op te lossen, dingen bij te sturen et cetera. Nee. In de kern draait economie om morele keuzes.
Tegelijkertijd zijn er nog steeds (veel?) economen die een beroep doen op objectieve feiten en universele wetten. Die halen er al snel TINA bij.
TINA is een afkorting voor There Is No Alternative. Een flard uit een toespraak van Margaret Thatcher, de Engelse premier die stelde dat er geen alternatieven zijn (of waren) voor keuzes die zij tijdens haar regeringsperiode in het Verenigd Koninkrijk maakte. Het was domweg nodig dat zij de welvaartsstaat kleiner maakte, en het bedrijfsleven (‘de markt’) veel meer ruimte gaf om haar zegenrijke werk te gaan doen. Samen met Ronald Reagan koos zij voor die weg. Een weg die, naarmate de tijd vorderde, door steeds meer regeringen werd overgenomen. In zodanige mate dat het een soort natuurwet werd; zoiets als zwaartekracht die veroorzaakt dat de aarde om de zon draait. Het had geen zin om je tegen die beleidskeuzes te verzetten. Het moest nu eenmaal zo. En je werd als idioot weggezet als je er anders over dacht.
Lees in dit verband vooral ook De grote verkilling van de Belgische journalist Geert Van Istendael. Over hoe grote middenpartijen een groot deel van hun achterban als het ware achterlieten.
Artikel: TINA - maar feiten zullen niemand veranderen die niet veranderd wil worden. (mei 2017)
Over goed en kwaad
Maar altijd komt er verzet als ‘iedereen’ er ongeveer hetzelfde over denkt. Zeven jaar later kwam zo’n ketter voorbij. Trok, mede door zijn wilde (rode) baard, mijn aandacht: Tomáš Sedláček, een Tsjechische econoom die een tijdje Václav Havel adviseerde.
In een dikke pil - De economie van goed en kwaad : de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street - laat hij zien dat economie in de kern niet gaat om cijfertjes en aan knoppen draaien, maar om keuzes. Keuzes gebaseerd op verhalen. Wat voor samenleving wil je met jouw acties bereiken? Waar streven we naar? Waar zouden we naar moeten streven?
In die tijd pikte Tegenlicht hem (natuurlijk) ook op. In september 2013 lieten ze hem aan het woord over de (rampzalige financiële) crisis in Griekenland. Artikel: Voorbeeld? - Griekenland ligt voor op ons, op de rest van Europa. (september 2013).
Hieronder de volledige ondertiteling uit Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland, van 33:10-39:30. Sedláček snijdt in twee minuten heel veel aan.
Dit is niet zozeer een crisis van het kapitalisme. Die zou er anders uitzien. Dit is een crisis van groei. Neem het simpele voorbeeld van Japan. Japan kent al decennia geen groei meer. Eén theorie is dat ze aan het gouden plafond zitten. Iedereen heeft al twee iPods. We moeten echt goed naar het voorbeeld van Japan kijken. Dat zijn heel slimme mensen. Ze studeren zich daar suf. Ze werken zich te pletter. O wee als ze hun baan verliezen. Eén week vakantie. Ze belichamen het ideaal dat ons wordt voorgehouden: je moet efficiënter zijn, en dit en dat. Dat zie je in Japan.
Ze kunnen niet meer groeien. Eén theorie is dat ze alles al hebben. Niemand hoeft een derde iPod, iPhone, iPad of Android-apparaat. Groei zit er niet meer in. En dit is nadrukkelijk maar één verklaring.
Maar ik denk dan: Waarom vinden we dit slecht nieuws? Dat moet je toch bejubelen? Iedereen heeft alles. Fijn toch? Hoeven we niet meer zo hard te werken. Relax. Maar nee, deze crisis moet bezworen worden. Omdat er geen groei meer is. Veel mensen zeggen dan: wat ben jij toch naïef. Dan zeg ik: Ik ben graag zo naïef mogelijk. Maar wat is nu echt naïef? Mijn cynische economie vrienden geloven nog dat de mens rationeel is. Dat is pas naïef. Of ze geloven in de almacht en alwetendheid van de markt. Een onzichtbare zelfregulering. Dat is pas naïef. Geloof in de onzichtbare hand van de markt. Dat is heel naïef. Dat menselijk gedrag in cijfers te vatten is. Sorry, maar ook dat vind ik erg naïef.
En u moet de beelden erbij zien om te ontdekken dat hij zich in het Engels veel kleurrijker uitlaat; en hoe beweeglijk hij voor de camera zit en met een opschrijfboekje en een pen ‘alles’ nog duidelijker maakt.
Hoeveel is genoeg?
In hetzelfde jaar (2012) verscheen een boek van twee zonen, vader en zoon Skidelsky. In Hoeveel is genoeg? : geld en het verlangen naar een goed leven halen ze een artikel uit 1930 naar voren. Een artikel dat ik, sinds zij het naar voren haalden, vaker voorbij zag komen.
Vader Robert (inmiddels ook een baron) heeft verschillende boeken over een van de beroemdste economen of all time geschreven: John Maynard Keynes. Die voorspelde in 1930 dat we in 2030 in een soort land van honing en melk zouden leven. Aan de vooravond van de Grote Depressie zag het er nog naar uit dat landen jaar na jaar rijker zouden worden, en bij gelijkblijvende behoeften zouden alle mensen veel geld overhouden. Zoveel dat we gemiddeld slechts vijftien uur per week zouden hoeven te werken.
De grote crisis van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog verhinderden dat natuurlijk. Maar nadat we dat economisch in de jaren zeventig hadden opgelost stond ons niets in de weg op weg te gaan naar een samenleving waarin we gemiddeld slechts 15 uur hoefden te werken. Dat dit niet gebeurd is ligt vooral aan het feit dat we steeds meer ‘dingen’ en ervaringen wilden. Waarvoor - natuurlijk - gewerkt moest worden. Werken voor behoeften die bevredigd moesten worden. Behoeften, verlangens die ons voor een groot deel door ‘de markt’ werden aangepraat. Een soort val. Waar ‘we’ met open ogen intuinden.
Esther Perel, een Belgische relatietherapeut, heeft het in een interview op 5 mei in De Volkskrant over de coranacrisis en of die op termijn tot meer gelijkheid zal leiden
‘Dat zou mooi zijn, maar dat denk ik niet. Die enorme druk op ‘alles uit jezelf halen’ is sterk verbonden met een kapitalistisch systeem. Met een economie en samenleving die niet omkijkt naar de medemens, maar alle deelnemers maar opjut harder te werken en door te groeien. Hier in de Verenigde Staten is het ieder voor zich, zonder steun, zonder bescherming. Dat wordt eens te meer duidelijk in deze situatie, en ik vrees dat dat niet snel zal veranderen.’ (Dit werkt niet meer - De Volkskrant dinsdag 5 mei 2020).
Anders ondernemen
Ongeveer in dezelfde tijd werd ik via een krantenartikel attent gemaakt op ene Loek Dijkman. Een rijk man, een ondernemer die ‘het’ heel anders aanpakte. Niets moest hebben van hoe het gros van zijn collega’s het deden. In 50 jaar anders ondernemen : verdeling van inkomen, bezit en tijd laat hij zich zeer kritisch uit over de uitwassen van het kapitalistische systeem. Dat is té veel gericht op eigenbelang, korte termijn denken en vooral niet begrijpen dat een onderneming er niet alleen voor zichzelf is, maar nadrukkelijk ook deel uitmaakt van de samenleving. Nu én straks.
Deze Loek Dijkman stal mijn hart toen bleek dat hij een substantieel deel van zijn winst terug sluist naar de samenleving. En vooral naar cultuur. Hij heeft daartoe een stichting opgericht (UTopa) die verschillende initiatieven structureel financieel ondersteunt. Het mooiste voorbeeld is wat mij betreft Beeldengalerij Het Depot in Wageningen. Hij nam van de Wageningse Universiteit een bomentuin over en voegde daar een museum aan toe dat louter beelden van mensen verzamelt en tentoonstelt. Een citaat, pagina 27:
Voor ons eigen lijfsbehoud en voor dat van anderen moeten we verandering brengen in het voortdurend consumeren, en in ons denken over de waarde van dingen. Waarden zijn niet altijd (nee, meestal niet) in geld uit te drukken. Een dergelijk denken is tegendraads en wordt al snel afgedaan als utopisch. Maar ons huidige kapitalistische systeem zal niet uit zichzelf die wijzigingen brengen die noodzakelijk zijn.
Echte economie
Jaren daarvoor, in november 2007, sprak Arnold Heertje, de onlangs overleden econoom, op verzoek van de bibliotheek in de Groene Engel in Oss. De aanleiding was een dun boekje dat in 2006 was verschenen. In Echte economie : een verhandeling over schaarste en welvaart en over het geloof in leermeesters en lernen laat hij als insider zien dat ‘zijn’ economie in de laatste decennia ‘is scheefgegroeid’.
Hij verwijt ‘de economie’ vooral dat zij zich niet druk maakt over zaken (als natuur en cultuur) die door economisch handelen schade wordt toegebracht. Ook beklemtoont hij dat economen té vaak de nadruk leggen op meten. Hij weet dat meer meten niet per se tot meer weten leidt; zeker niet als ‘dingen’ die moeilijk meetbaar zijn (zoals geluk, of welbevinden) niet meegenomen worden door economen.
Hij sprak die zondagmiddag in 2007 over het toenmalige jaarthema: Echte waarde(n). Op pagina 54 legt hij uit waarom economen altijd met moraal bezig zijn, ook als ze bij hoog en laag betogen dat ze dat niet doen:
Herhaaldelijk wordt op economen een beroep gedaan het ruime welvaartsbegrip in te vullen. Vindt u als econoom het behoud van het milieu belangrijker dan de groei van de productie, of niet? Op een dergelijke vraag geeft een econoom die de reikwijdte van zijn vak kent, geen antwoord. De economie schrijft niet voor, legt niet op, maar verklaart slechts. De economie geeft het antwoord niet, omdat het afwegen van de voor- en nadelen van de uiteenlopende oogmerken een beoordeling met zich meebrengt. Deze beoordeling wordt beheerst door strikt persoonlijke voorkeuren en waarderingen van politieke of godsdienstige aard. Een econoom die de indruk wekt dat uit zijn vakgebied normatieve oordelen van het onderhavige type voortvloeien heeft de uitgangspunten van de economische wetenschap niet begrepen.
Dé economie? Economieën!
Jaren later verscheen een boek waarin een andere econoom een poging doet om uit te leggen dat ‘de economie’ niet bestaat. Sterker: Ha-Joon Chang legt in Economie : de gebruiksaanwijzing (uit 2014) uit dat er binnen ‘de economie’ verschillende scholen en stromingen zijn.
Dé economie bestaat niet; en economen zijn het niet altijd met elkaar eens. Sterker: door de eeuwen heen zijn er verschillende scholen opgekomen, en vaak weer verdwenen. Ook betoont hij zich in dit vlot geschreven boek een criticaster van de manier waarop ons huidige economische stelsel nu fungeert, en door veel collega’s als het ware ‘goed’ wordt gepraat. In de zomer van 2014 zei hij op de vraag (‘Wat moeten mensen in ieder geval weten over economie, volgens?’) in een interview het volgende:
“Het belangrijkste is dat er niet één juist antwoord is, zoals met exacte wetenschappen. Zodra je dat weet, kun je vraagtekens plaatsen bij wat economen presenteren als ‘de waarheid’ en vragen om ander beleid. Economie is geen wetenschap. Het is een politieke theorie. Achter elke economische waarheid schuilen politieke en morele waarden. Vaak hebben die waarheden overigens ook nog iets te maken met de belangen van degenen die ze verkondigen.” (Uit: Dummies aller landen, verenigt u - NRC 12 juli 2014)
Hij refereert ongezien zo naar De schaduwelite van sociaal geograaf Ewald Engelen. Die stelt in dit niet door velen in dank aanvaarde boek dat in alle westerse landen rondom de échte machthebbers een grote schil van mensen rondloopt, die hun belangen behartigen. Ervoor zorgen dat hun macht op peil blijft en zij zich over hun opgebouwde vermogen geen zorgen hoeven te maken.
In 2014 hield Paul De Grauwe, een écht beroemde econoom uit België, zijn achterban voor dat zij zich anders zouden gaan opstellen en gedragen. Doen zij dat niet dan staat ‘zijn’ en ‘hun’ kapitalistische stelsel op omvallen. Paul De Grauwe doceert niet alleen aan prestigieuze instituten, maar is ook politiek actief in de Belgische tegenhanger van de VVD.
In De limieten van de markt : de slinger tussen overheid en kapitalisme betoogt hij dat overheden de invloed en macht van ‘de markt’ en het kapitalistische ‘monster’ weer meer moeten gaan intomen. Doen ze dat niet dan voorziet hij dat het kapitalisme op termijn in elkaar zal zijgen. En dat wil hij niet, want hij weet (beter: gelooft) dat dit het beste systeem is dat de mensheid ooit tot stand heeft gebracht.
Ongeveer in diezelfde tijd ging een TED-talk van ene Nick Hanauer viral. In Beware, fellow plutocrats, the pitchforks are coming betoogt hij ongeveer hetzelfde, en hangt dat verhaal op aan het opnieuw opstaan van een onderklasse die op zeker moment, net als tijdens de Franse Revolutie, met hooivorken haar gelijk en geld zal komen opeisen.
De grootste show op aarde
Dat geluid hing in de lucht. Koen Haegens, een antropoloog, die toen voor De Groene Amsterdammer als economieredacteur werkte, kreeg in 2015 een beurs om zich in dit onderwerp te verdiepen.
In De grootste show op aarde : de mythe van de markteconomie laat hij zien dat ‘marktwerking’ in de praktijk niets voorstelt. Sterker: die bestaat niet of amper. De fameuze ‘onzichtbare hand’ van Adam Smith bestaat niet.
Markten kunnen per definitie niet vrij zijn; altijd is er overheidsingrijpen nodig. Het gaat natuurlijk - ook hier, in dit boek - over de balans tussen tussen deze twee. En aangezien er geen onzichtbare hand bestaat hoeven economen zich ook niet (langer) te schamen als zij pleiten voor (overheids)ingrijpen om negatieve zaken via wetgeving of anderszins bij te sturen.
Hij trekt de conclusie dat verandering mogelijk. Niet 'alles' altijd bij hetzelfde hoeft te blijven.
Ik bespeur de laatste jaren een toenemend defaitisme. Een gevoel dat verandering onmogelijk is. Dat komt voort uit het idee dat de markten, de financiële voorop, alomtegenwoordig en oppermachtig zijn geworden. Zelfs de politiek hebben ze in hun zak. Ik ben ervan overtuigd dat dat zwaar overdreven is. het kan wel degelijk anders. Beter ook. (pagina 261)
Niet de minsten betogen dit. Dat doen George A. Akerlof en Robert J. Shiller; twee Amerikaanse economen in De economie van list & bedrog : hoe de vrije markt ons voor de gek houdt.
Beide heren kregen deze eeuw op zeker moment 'de Nobelprijs' voor de Economie (in 2001 en 2013). Zij weten als geen ander hoe ‘de markt’ mensen kan manipuleren en dat ‘de Homo economicus’ (die moest tóch even genoemd worden - mensbeelden) niet bestaat. Niemand handelt altijd rationeel.
We hebben dit boek geschreven als bewonderaars van het vrijemarktsysteem, maar wel in de hoop mensen te helpen er beter hun weg in te vinden. Het economische systeem zit vol trucs, een gegeven waar iedereen zich van bewust dient te zijn. Om onze waardigheid en integriteit te kunnen behouden moeten we allemaal onze weg in het systeem zien te vinden, en moeten we allemaal de inspiratie vinden om, ondanks alle gekte die ons omringt, door te gaan. (pagina 7)
Een vastgelopen systeemGigantische schulden, zowel bij overheden, bedrijven als burgers. Een klimaatprobleem dat schier onoplosbaar lijkt. Verschillen in inkomen - maar vooral in vermogen - tussen ‘normale’ mensen en de 1 procent van de 1 procent zijn giga groot geworden. Vermogende mensen en bedrijven ‘kopen’ massaal politici en macht op. Ik lees de laatste jaren artikelen waarin woorden gebezigd worden als: oligarchie, plutocratie, meritocratie, kleptocratie of ochlocratie (artikel: Onttrekken of toevoegen? - februari 2019). Voormalige derde wereldlanden eisen hun rechten op de mondiale welvaart op; en inwoners komen hier naartoe als ze dat niet krijgen. Globalisering levert niet alleen winnaars op. ...
Je kunt ons economisch systeem ook als een giga-piramidespel beschouwen. De kern daarvan is (a) dat het op zeker moment in elkaar in elkaar zal (beter: moet) zijgen, en (b) dat de laatste ‘inleggers’ (zeg: de zwakke broeders; het gros van de burgers) er de prijs voor zullen betalen. En meestal komen de grootste ‘boeven’ er mee weg.
Wat te doen?
Ik wil tot slot drie boeken naar voren halen waarin schrijvers met oplossingen komen. Die ons voorhouden om anders naar onze wereld te gaan kijken. Komen met een ander verhaal; als begin van een oplossing. Zie het als de spreekwoordelijke stip op de horizon. Of de olifant van Mark Rutte.
De kern van het probleem is dat té veel economen, en in hun kielzog regeringen én ondernemingen, kost wat kost vast bleven houden aan economische groei. Een fenomeen dat op een eindige aarde onhoudbaar is. Sommige dingen kunnen wel groeien (denk aan liefde, aandacht, cultuur, ‘zachte’ waarden), maar niet dingen die een beslag leggen op het draagvermogen van de aarde. Earth Overshoot Day - onze globale ecologische voetafdruk - viel dit jaar in Nederland op 3 mei! Denk aan: grondstoffen, schone lucht, fossiele energie et cetera. Maar dan hebben we wel een probleem. Want bijna alle regeringen zullen economische groei blijven nastreven. Wellicht nu nog meer dan in 2017. Na maanden economische krimp móet er nu extra groei komen om de rekeningen te betalen.
Tóch bepleit Kate Raworth (samen met anderen; ze is niet uniek) een andere weg. Daartoe heeft ze een verhaal én een beeld bedacht: de donuteconomie. De opgave voor ons allen (regeerders en geregeerden) is om in de komende jaren stappen te zetten om ‘binnen de donut’ te blijven. Kort samengevat bevat een donut een binnen- en een buitenrand. Momenteel overschrijden we aan beide zijden flink de randen. Kate Raworth komt in Donuteconomie : in zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw absoluut niet met een routeboek, waarin alles staat wat we allemaal wel dan niet moeten gaan doen. Zie het eerder als een wake up call, en een verhaal waarin we zouden kunnen gaan geloven. Een verhaal dat ons doet realiseren dat we verkeerd bezig zijn, en er op eenentwintig terreinen stappen gezet moeten worden.
In De ondernemende staat : waarom de markt niet zonder overheid kan legt ze kristalhelder uit dat grote multinationals zich vaak ten onterecht manifesteren als de grote denkers en uitvinders. Zij zijn lekker bezig. Veel mensen hebben daarom de indruk dat zij ervoor zorgen dat er continu nieuwe, revolutionaire producten en diensten worden bedacht en op de markt gebracht. Denk aan de verhalen rondom Apple, Steve Jobs, Elon Musk. Mariana Mazzucato laat in dit boek uit 2015 echter zien dat die belasting-mijdende multinationals bijna altijd gebruik maken van kennis die door de publieke sector is ontdekt (én betaald).
Haar belangrijkste boek verscheen in 2018: De waarde van alles : onttrekken of toevoegen aan de wereldeconomie.
Hierin stelt zij dat om allerlei redenen de laatste veertig jaar door velen (regeerders, bedrijven), al dan niet actief daarin gesteund door economen, verkeerde keuzes zijn gemaakt. En nu zitten we met de gebakken peren. Er wordt door een kleine groep heel veel waarde aan samenlevingen onttrokken. En ook wordt er volstrekt onvoldoende geïnvesteerd in zaken die het leven voor mensen beter kunnen maken, en die helpen om het klimaatprobleem op te lossen of de noodzakelijke energietransitie tot stand te brengen.
Ze houdt niet alleen die regeerders en ondernemers een spiegel voor.
Ook ‘normale’ burgers zullen in een spreekwoordelijke spiegel moeten kijken om er achter te komen of ook wij - vooral in het Westen - niet (veel) meer Nemen dan dat we Geven.
Ware winst
Ik wil afsluiten met een boek van een Oostenrijkse econoom, Christiaan Felber.
Zijn boek Die Gemeinwohl-Ökonomie uit 2012 werd in 2017 vertaald als Ware winst : gemene-goed-economie als wegwijzer. Het is een poging om de economie op een andere leest te gaan schoeien. Daarin draait het niet langer alleen om concurrentie, winst en groei.
In zijn ogen draait een goed functionerend economisch systeem om welzijn en het welbevinden van mensen.
Hij bezigt het woord ‘gemene goed’. Dat heeft te maken met the commons, en het inzicht dat in het huidige economische model (en denken) belangrijke, niet meetbare zaken niet worden ‘meegenomen’. Anders gezegd: niet alles wat er toe doet kan in geld (of cijfers) worden uitgedrukt, maar die ‘dingen’ doen er wel degelijk toe.
En ook met de notie dat 'de markt' en 'de overheid' niet alles voor hun rekening hoeven te nemen; liever niet zelfs. En vergeet ook niet wat leden van een gezin of familie 'zomaar' gratis voor elkaar doen. The commons zal deze eeuw zonder enige twijfel voor een deel terugkomen (denk aan energie, zorg, media).
Christian Felber vertelt meer dan een verhaal; hij reikt ook handvatten om ‘aan de slag te gaan’. Sterker: in verschillende landen zijn burgers (en wetenschappers) ermee aan de slag gegaan. Ook in Nederland, zelfs in Noord Brabant.
Die werkgroepen schurken tegen iets anders aan, de zogenaamde SDG’s: Sustainable Development Goals. De Duurzame Ontwikkelingsdoelen van alle 193 landen. Afgesproken in 2015. Alle landen zullen zich inspannen om op zeventien ‘beleidsterreinen’ de wereld significant ‘beter’ te maken. Denk aan: minder armoede, meer onderwijs, meer schoon drinkwater, meer rechten om uit te komen voor je seksuele geaardheid en meningen et cetera.
Artikel: De donut - Een goed leven voor iedereen binnen planetaire grenzen (februari 2018)
Charles Eisenstein stelde dit jaar in een artikel (The Coronation) dat we als mensheid door de corona-crisis nu écht voor een kruispunt zijn beland. Een punt waarop we een keuze moeten maken. Hoe verder te gaan. Er zijn meerdere opties.
Ik hoop dat u begrijpt dat er door uiteenlopende schrijvers al veel eerder over dit moment is nagedacht. En dat er meer keuzes zijn dan links-rechts, goed-slecht et cetera. We staan niet met lege handen.
(woensdag 6 mei 2020)
Hans van Duijnhoven
Must read E-books
|
Must read 'gewone' boeken
| Floris Alkemade | De toekomst van Nederland | 2020 | 144 |
| Meyrem Almaci | Economie die gelukkig maakt | 2020 | 240 |
| Abhijit Banerjee c.s. | Hoe economie de wereld kan redden | 2020 | 464 |
| Dik Bijl | Alles wordt anders | 2016 | 239 |
| Erik Brynjolfsson | Het tweede machinetijdperk | 2014 | 304 |
| Govert Buijs | Waarom werken we zo hard? | 2019 | 160 |
| Ha-Joon Chang | 23 dingen die ze je niet vertellen … | 2010 | 304 |
| Paul De Grauwe | De limieten van de markt | 2014 | 236 |
| Gilbert De Swert | De mens, de robot, de arbeid | 2016 | 229 |
| Loek Dijkman | 50 jaar anders ondernemen | 2013 | 224 |
| Christian Felber | Ware winst | 2017 | 208 |
| Christiana Figueres c.s. | Wij bepalen de toekomst | 2020 | 240 |
| Koen Haegens | De grootste show op aarde | 2015 | 320 |
| Arnold Heertje | Economie | 2014 | 357 |
| Tim Jackson | Welvaart zonder groei | 2010 | 258 |
| Richard Layard | Waarom zijn we niet gelukkig? | 2005 | 302 |
| Paul Mason | Een stralende toekomst | 2019 | 416 |
| Paul Mason | Post kapitalisme | 2016 | 400 |
| Mariana Mazzucato | De ondernemende staat | 2015 | 319 |
| Mariana Mazzucato | De waarde van alles | 2018 | 384 |
| Nick Meynen | Frontlijnen | 2017 | 250 |
| Branko Milanovic | Wereldwijde ongelijkheid | 2017 | 333 |
| Frank Mulder | Economie op ramkoers | 2010 | 175 |
| Klaas Mulder | Pakkenproletariaat | 2014 | 234 |
| Geert Noels | Econoshock | 2014 | 336 |
| Geert Noels | Gigantisme | 2019 | 236 |
| Henk Oosterling | Verzet in ecopanische tijden | 2020 | 224 |
| Raj Patel c.s. | Een gesch. vd wereld in 7 goedkope zaken | 2019 | 304 |
| Kate Raworth | Donuteconomie | 2017 | 353 |
| Wim de Ridder | De ontdekking van de toekomst | 2014 | 298 |
| Wim de Ridder | Metamorfose | 2016 | 184 |
| Jeremy Rifkin | De derde industriële revolutie | 2014 | 384 |
| Theo Salemink | Op de rug van de tijger | 2016 | 191 |
| Tomás Sedlácek | De economie van goed en kwaad | 2012 | 407 |
| Rien T. Segers | Nederland na de crisis | 2009 | 110 |
| Robert & Edward Skidelsky | Hoeveel is genoeg? | 2013 | 320 |
| Joseph E. Stiglitz | Winst voor iedereen | 2019 | 368 |
| Antoon Vandevelde | Het geweld van geld | 2017 | 288 |
| Ewald Vanvugt | Roofstaat | 2016 | 856 |
| Herman Verhagen | De duurzaamheidsrevolutie | 2011 | 200 |
| Bert de Vries | Ontspoord kapitalisme | 2020 | 688 |
De overige E-books
| # | De grote regressie | 2017 | 272 |
| # | Waarom Piketty lezen? | 2014 | 226 |
| George Akerlof c.s. | De economie van list & bedrog | 2017 | 284 |
| Martijn Aslander | Nooit af [permanent beta] | 2015 | 384 |
| Anthony B. Atkinson | Ongelijkheid | 2015 | 443 |
| Franco 'Bifo' Berardi | De dodelijke omhelzing van het kapitalisme | 2016 | 232 |
| Annegreet van Bergen | Het goede leven | 2018 | 352 |
| Wouter van Bergen | De kleine Piketty | 2014 | 80 |
| Wouter van Bergen | De robots komen eraan! | 2017 | 175 |
| Rutger Bregman | De geschiedenis van de vooruitgang | 2013 | 413 |
| Rutger Bregman | Gratis geld voor iedereen | 2014 | 260 |
| Christien Brinkgreve c.s. | Weten vraagt meer dan weten | 2017 | 130 |
| Victor Broers | Waarheid, waarden & welvaart | 2016 | 212 |
| Jaap van Duijn | De schuldenberg | 2011 | 349 |
| Jaap van Duijn | Uit balans | 2015 | 358 |
| Stephen Emmott | Tien miljard : | 2013 | 208 |
| Ewald Engelen | De schaduwelite | 2014 | 240 |
| Anand Giridharadas | Waarom de superrijken de wereld niet zullen … | 2019 | 336 |
| Malcolm Gladwell | David and Goliath | 2013 | 299 |
| David Graeber | Bullshit jobs | 2018 | 416 |
| David Graeber | Schuld | 2012 | 592 |
| Bas Haring | Waarom cola duurder is dan melk | 2016 | 239 |
| Frederieke Hegger | De geldrevolutie | 2015 | 248 |
| Sander Heijne | Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u | 2018 | 179 |
| George van Houts | Door de bank genomen | 2016 | 204 |
| Salim Ismail | Exponentiële organisaties | 2014 | 352 |
| Arjo Klamer | In hemelsnaam! | 2005 | 175 |
| Jesse Klaver | De mythe van het economisme | 2015 | 176 |
| Naomi Klein | No is not enough | 2017 | 288 |
| Naomi Klein | No time | 2014 | 607 |
| Michael Lewis | Boomerang | 2012 | 237 |
| Michael Lewis | Flitshandel | 2014 | 302 |
| Martin Lindstrom | Brandwashed | 2012 | 372 |
| Joris Luyendijk | Dit kan niet waar zijn | 2015 | 240 |
| Marcia Luyten | Het geluk van Limburg | 2015 | 367 |
| Viktor Mayer-Schönberger | De data economie | 2018 | 280 |
| Willem Middelkoop c.s. | De Tesla-revolutie | 2017 | 292 |
| Sendhill Mullainathan | Schaarste | 2013 | 360 |
| Tobias Reijngoud | Weten is meer dan meten | 2012 | 190 |
| Maarten van Rossem | Kapitalisme zonder remmen | 2011 | 128 |
| Jan Rotmans | Omwenteling | 2017 | 160 |
| Simon Rozendaal | Alles wordt beter! | 2015 | 192 |
| Michael J. Sandel | Niet alles is te koop | 2012 | 288 |
| Jan Schuurman Hess | Voettocht naar het hart van het land | 2014 | 304 |
| Max Tegmark | Life 3.0 | 2017 | 496 |
| Jan Terlouw | Natuurlijk | 2018 | 64 |
| Richard Thaler | Misbehaving | 2018 | 416 |
| Yanis Varoufakis | En de zwakken ondergaan wat ze moeten … | 2016 | 350 |
| Paul Verhaeghe | Autoriteit | 2015 | 272 |
| Pepijn Vloemans | Survivalgids voor het consumentenparadijs | 2013 | 173 |
| Joris Voorhoeve | Negen plagen tegelijk | 2011 | 367 |
| Rob de Wijk | 5 over 12 | 2012 | 200 |
| Rob de Wijk | De nieuwe wereldorde | 2019 | 284 |
De overige 'gewone' boeken
| # | Geld en duurzaamheid | 2012 | 318 |
| # | Inside job | 2010 | dvd |
| # | Méér! | 2013 | 192 |
| # | Ontgroei | 2016 | 351 |
| # | Tegenwicht | 2013 | 430 |
| Daren Acemoglu | Waarom sommige landen rijk zijn en …. | 2013 | 496 |
| Hans Achterhuis | De utopie van de vrije markt | 2010 | 319 |
| Chris Anderson | Makers | 2013 | 272 |
| Annette Kukh e.a. | Op grond van samenwerking | 2018 | 424 |
| John Armstrong | Minder piekeren over geld | 2012 | 176 |
| Benjamin R. Barber | De infantiele consument | 2007 | 512 |
| Bas van Bavel | De onzichtbare hand | 2018 | 485 |
| Sven Beckert | Katoen | 2016 | 762 |
| Han Bekkers | De druppel en de oceaan | 2008 | 382 |
| Michiel Bicker Caarten | Het gaat geweldig | 2013 | 205 |
| Philipp Blom | Wat op het spel staat | 2017 | 223 |
| Victor Broers | Thomas Piketty's Kapitaal : samengevat | 2014 | 175 |
| Oliver Bullough | Moneyland | 2019 | 413 |
| John Bunzl & Nick Duffell | De oplossing is SimPol | 2018 | 292 |
| Jack Burgers | De zaak Organon | 2018 | 269 |
| Marc Chavannes | Niemand regeert | 2009 | 261 |
| Noam Chomsky | Het einde van de Amerikaanse droom | 2017 | 197 |
| Bob Crébas | Het land van goed naar beter | 2017 | 318 |
| Thomas Decreus | Een paradijs waait uit de storm | 2013 | 150 |
| Bruno Delepierre | Happonomy | 2016 | 288 |
| Klaas van Egmond | Homo universalis | 2019 | 256 |
| Ewald Engelen | De kanarie in de kolenmijn | 2016 | 255 |
| Ewald Engelen | Het is klasse, suffie, niet identiteit! | 2018 | 136 |
| Didier Eribon | Terug naar Reims | 2018 | 207 |
| Jochanan Eynikel | Robot aan het stuur | 2017 | 152 |
| Albert Faber | De gemaakte planeet | 2018 | 300 |
| Michael Foley | Absurde overvloed | 2012 | 319 |
| Thomas L. Friedman | Wat is er mis met Amerika? | 2011 | 400 |
| Martin van der Gaag | De luxe van genoeg | 2014 | 144 |
| Marius de Geus | Filosofie van de eenvoud | 2015 | 384 |
| Uri Gneezy | Alles is economie | 2014 | 312 |
| Seth Godin | Onmisbaar | 2010 | 375 |
| Al Gore | Onze toekomst | 2013 | 496 |
| John Gray | Valse dageraad | 2009 | 343 |
| John Michael Greer | Het natuurlijk kapitaal | 2013 | 270 |
| Anselm Grün | Manager ontmoet monnik | 2011 | 223 |
| Paul Hawken | Drawdown | 2018 | 256 |
| Wil Heeffer | Hoe lang pikken we het nog? | 2015 | 162 |
| Arnold Heertje | Echte economie | 2006 | 149 |
| Richard Heinberg | Einde aan de groei | 2011 | 379 |
| Rosanne Hertzberger | Het grote niets | 2019 | 96 |
| Peter Hinssen | The day after tomorrow | 2017 | 283 |
| Marga Hoek | Zakendoen in de nieuwe economie | 2013 | 324 |
| Ronald van den Hoff | Society 3.0 | 2011 | 452 |
| Dirk Holemans | Vrijheid & zekerheid | 2016 | 374 |
| Jonathan Holslag | De kracht van het paradijs | 2014 | 606 |
| Jonathan Holslag | Vrede en oorlog | 2018 | 558 |
| Thomas Homer-Dixon | Ten onder te boven | 2009 | 459 |
| Henri Houben | De veertigjarige crisis | 2015 | 365 |
| Bas Jacobs | De prijs van gelijkheid | 2008 | 252 |
| Peter Tom Jones | Terra reversa | 2009 | 359 |
| Jan Jonker | Nieuwe business modellen | 2014 | 276 |
| Donald Kalff | Modern kapitalisme | 2009 | 208 |
| Robert D. Kaplan | Moesson | 2011 | 415 |
| Annelies Kenis | De mythe van de groene economie | 2012 | 336 |
| Paul Kingsnorth | Bekentenissen van een afvallig milieuactivist | 2019 | 336 |
| Bruno Latour | Oog in oog met Gaia | 2017 | 432 |
| Bruno Latour | Waar kunnen we landen? | 2018 | 132 |
| Jeremy Leggett | Uit de olie | 2014 | 336 |
| Annie Leonard | The story of stuff | 2010 | 376 |
| Thijs Lijster | Verenigt u! | 2019 | 116 |
| Jeroen Linssen | Hebzucht | 2019 | 340 |
| Cees van Lotringen | Een van de jongens | 2012 | 262 |
| James Lovelock | Welkom in het Novaceen | 2020 | 172 |
| Kishore Mahbubani | De eeuw van Azië | 2008 | 336 |
| Kishore Mahbubani | Naar één wereld | 2013 | 313 |
| Andrew McAfee | Meer uit minder | 2019 | 352 |
| Hans Meek | Ecologica | 2017 | 285 |
| Anabella Meijer | Eerste hulp bij klimaatverandering | 2018 | 271 |
| Peter Mertens | Graailand | 2016 | 403 |
| Marcel Metze | De hoogmoedigen | 2011 | 96 |
| Willem Middelkoop | Patronen van bedrog | 2018 | 316 |
| George Möller | Waardenloos | 2012 | 388 |
| George Monbiot | Uit de puinhopen | 2018 | 207 |
| Edgar Morin | De weg | 2012 | 336 |
| Ian Morris | De val van het Westen | 2010 | 879 |
| Michael Moss | Zout, zuiker, vet | 2013 | 478 |
| Gunter Pauli | Blauwe economie | 2012 | 336 |
| Jaap Peters | Intensieve menshouderij | 2004 | 188 |
| Jacques Pijl | Het nieuwe normaal | 2014 | 206 |
| Thomas Piketty | Kapitaal en ideologie | 2020 | 1134 |
| Thomas Piketty | Kapitaal in de 21e eeuw | 2014 | 813 |
| Kris Pint | De wilde tuin van de verbeelding | 2017 | 132 |
| Anselmus Poneli | Het Toekomst manifest | 2012 | 384 |
| Anne-Marie Rakhorst | Geld stuurt de wereld | 2015 | 214 |
| Thomas Rau | Material matters | 2016 | 221 |
| Wilma de Rek | De gulden snede | 2019 | 208 |
| Ingrid Robeyns | Rijkdom | 2019 | 96 |
| Jan Rotmans | In het oog van de orkaan | 2012 | 270 |
| Jan Rotmans | Verandering van tijdperk | 2014 | 180 |
| Michael J. Sandel | Politiek en moraal | 2016 | 384 |
| C. Otto Scharmer | Leiden vanuit de toekomst | 2013 | 291 |
| C. Otto Scharmer | Theorie U | 2010 | 557 |
| Fabian Scheidler | Het einde van de megamachine | 2018 | 424 |
| Lenette Schuijt | Wat bezielt ons? | 2014 | 480 |
| Paul Shapiro | Nooit meer slachten | 2019 | 256 |
| Joost Smiers e.a. | De macht van de mega onderneming | 2016 | 136 |
| Jeroen Smit | De prooi | 2008 | 446 |
| Joseph E. Stiglitz | De euro | 2016 | 472 |
| Jim Stolze | Algoritmisering, wen er maar aan! | 2019 | 175 |
| Wolfgang Streeck | Gekochte tijd | 2015 | 273 |
| Malena Ernman | Ons huis staat in brand (met Greta Thunberg) | 2019 | 293 |
| Ronald Tinnevelt | Mondiale rechtvaardigheid | 2013 | 256 |
| Helen Toxopeus | Een @nder soort geld | 2014 | 290 |
| Jean-Pascal van Ypersele | In het oog van de klimaatstorm | 2018 | 184 |
| Ad Verbrugge c.s. | Het goede leven & de vrije markt | 2018 | 452 |
| Guy Verhofstadt | De weg uit de crisis | 2009 | 221 |
| Willem Vermeend | Rijk & arm in Nederland | 2014 | 173 |
| Hans Versnel | Stop de Amerikanen! | 2011 | 192 |
| Jos Verveen | Bullsh!t management | 2011 | 166 |
| Joseph Vogl | Het financiële regime | 2016 | 200 |
| Joseph Vogl | Het spook van het kapitaal | 2013 | 211 |
| Roanne van Voorst | Ooit aten we dieren | 2019 | 255 |
| Kees Vuyk | Oude en nieuwe ongelijkheid | 2017 | 287 |
| James Wallman | Ontspullen | 2015 | 256 |
| Alan Weisman | Aftellen | 2014 | 496 |
The time is now, aflevering 6
Op dinsdag 12 mei maakte ik met collega Peter van der Wijst een filmpje waarin ik enkele titels nader toelicht.
Homepage The Time is Now - alle filmpjes
(maandag 6 april 2020- maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
De redactie behoudt zich het recht voor reacties te verwijderen